Cảm thức về nơi chốn^*

Một số ý kiến cho rằng khoảng sân vườn của Hanoi Cinéma- thèque không có giá trị cao về mặt kiến trúc. Và họ hoàn toàn đúng: nó không có đột phá rõ rệt nào về bố cục hay thiết kế, và vật liệu xây dựng không phải là loại có chất lượng đặc biệt cao. Vì vậy, thật dễ hiểu khi trong mắt nhiều người Hà Nội, không có nhiều lý do để bảo tồn khuôn viên này.

Tuy nhiên, một chính sách nâng cấp đô thị nhạy cảm với văn hóa không chỉ tập trung vào các địa danh chính có tiềm năng được đưa vào danh sách di sản của UNESCO. Trên thực tế, Hà Nội có ít địa danh như vậy. Nhưng thành phố có nhiều không gian hấp dẫn, và sự nhất quán về phong cách xây dựng cũng như kiểu cách trang trí đã tạo cho nó một nét rất riêng. Nếu các quyết định cải tạo được đưa ra tùy vào từng trường hợp cụ thể thì hầu hết mọi thứ đều có thể bị phá bỏ và thay thế, bao gồm hầu hết các biệt thự kiểu Pháp đã xuống cấp, điều khiến đường phố Hà Nội trở nên thật đặc biệt. Nhưng nếu điều này xảy ra, Hà Nội sẽ trở thành một thành phố nhạt nhẽo, thiếu bản sắc giống như nhiều thủ đô hiện đại khác ở châu Á.

Vào những năm 1960, Robert Moser khi đó là thị trưởng New York, đã muốn xây dựng một đường cao tốc qua SoHo, một khu phố được coi là commercial slum (khu ổ chuột thương mại) và đã chín muồi để được tái phát triển ngay lập tức. Dự án này đòi hỏi phải phá dỡ nhiều tòa nhà trong tình trạng tồi tàn, đặc biệt là các khu nhà có cấu trúc bằng sắt cũ từng là nơi đặt các xưởng may và nhà kho của New York trong đầu thế kỷ 20. Giống như khoảng sân vườn của Hanoi Cinémathèque, không một tòa nhà nào trong số đó có giá trị lớn về mặt kiến trúc nếu đứng riêng lẻ. Nhưng về tổng thể, chúng là một phần không thể nhầm lẫn làm nên bản sắc của thành phố New York.

Jane Jacobs, một nhà văn kiêm nhà hoạt động xã hội đã phản đối dự án này. Ý tưởng của bà được phản ánh qua khái niệm Sense of place (Cảm thức về nơi chốn), tức là bản sắc và đặc điểm được cả người dân địa phương cũng như nhiều du khách cảm nhận rõ rệt. Cảm thức về nơi chốn có được nhờ sự pha trộn giữa các đặc điểm kiến trúc và văn hóa. Cảm thức về nơi chốn gia tăng ở những nơi đã chứng kiến các giai đoạn có ý nghĩa trong lịch sử thành phố, hoặc khi các nghệ sĩ xem nó như một nguồn cảm hứng. Ý kiến của Jane Jacobs đã được trình bày trong nhiều cuốn sách, và đặc biệt là trong cuốn The Death and Life of Great American Cities (Cái chết và sự sống của các thành phố lớn ở Hoa Kỳ), một tài liệu tham khảo quan trọng trong quy hoạch đô thị hiện đại.

Tony Goldman, một nhà phát triển bất động sản với năng khiếu nghệ thuật đã nhận thấy tiềm năng của khu vực này. Theo lời ông, khu SoHo “truyền tải một cảm thức về nơi chốn rất mạnh mẽ, vốn đã và đang không còn tồn tại ở nhiều nơi trên thế giới. Nhưng chính vai trò của nó trong việc dệt nên lịch sử đã thu hút sự chú ý và quan tâm của tôi”. Ông đã mua và cải tạo 18 tòa nhà và kiếm được bộn tiền sau khi bán lại chúng. Ông cũng làm điều tương tự ở South Beach, quận theo phong cách Art Déco của Miami. Một lần nữa, chỉ có ít tòa nhà ở đó có giá trị kiến trúc cao, nhưng về tổng thể thì chúng là một quần thể đô thị độc đáo. Ngày nay, SoHo là một trong những khu vực bất động sản có giá trị nhất ở New York. Các phòng trưng bày nghệ thuật và cửa hàng bán lẻ cao cấp phát triển mạnh, trong khi khách du lịch đổ xô đến đây.

Chúng ta hãy hy vọng rằng sự khôn ngoan của các nhà hoạt động uy tín như Jane Jacobs và sự sáng suốt của các nhà đầu tư như Tony Goldman sẽ chiếm ưu thế trong trường hợp của Hà Nội, và có lý do để hy vọng. Hãy nghĩ đến khoảng sân vườn của Nhà Hàng Ngon trên phố Trần Hưng Đạo. Không ngôi nhà nào trong hai ngôi nhà bao quanh khoảng sân vườn đó có giá trị kiến trúc cao, nhưng quần thể được cải tạo mang lại cảm thức về nơi chốn không thể nhầm lẫn, và bầu không khí ở đó thực sự rất Hà Nội.

Những người bác bỏ giá trị kiến trúc của khoảng sân vườn Hanoi Cinémathèque nên nghĩ rằng cải tạo và tích hợp nó vào dự án mới thì nơi đây sẽ trở thành một khu ẩm thực nhạt nhẽo, không khác gì các khu trung tâm mua sắm ở bất kỳ nơi đâu trên thế giới. Hà Nội xứng đáng với những điều tốt đẹp hơn thế.

Quang cảnh dưới chân cầu Long Biên