Chỉ GDP, hay GDP+?^*

Tất cả các thành phố đều trăn trở khi phải đưa ra quyết định sẽ bảo tồn quá khứ của họ ở mức độ nào trong tiến trình hiện đại hóa. Hà Nội với bề dày lịch sử nghìn năm và khối di sản văn hóa - kiến trúc phong phú không phải ngoại lệ. Nhưng ở Việt Nam, các cuộc tranh luận thường là về việc lựa chọn giữa phát triển và bảo tồn. Và cách tiếp cận đơn giản hóa này không giúp ích gì cho tư duy sáng suốt.

Nếu thực sự các xã hội bắt buộc phải lựa chọn giữa cái này hoặc cái kia thì chắc chắn rằng: phát triển nên được ưu tiên hàng đầu, mà không phải là bảo tồn! Nâng cao mức sống, cung cấp hệ thống y tế tốt và đảm bảo cơ hội giáo dục tốt hơn là nguyện vọng chung của hầu hết mọi người. Sẽ là không công bằng và không khôn ngoan nếu hy sinh những nguyện vọng này để bảo vệ những tòa nhà đổ nát và những truyền thống lạc hậu, đặc biệt là ở một đất nước đã phải chịu quá nhiều khó khăn.

Tuy nhiên, trên thực tế, có nhiều hơn một con đường để đi đến phát triển. Và những con đường khác nhau có ý nghĩa khác nhau đối với việc bảo tồn. Phát triển mang lại nhiều hàng hóa và dịch vụ hơn, nhưng mọi người cũng quan tâm đến việc có một đời sống xã hội phong phú, duy trì bản sắc hay tận hưởng cảm thức về nơi chốn. Những thứ này khó đo lường hơn GDP, nhưng chúng đều tồn tại. Theo thuật ngữ của các nhà kinh tế học, chúng là các khía cạnh phi tiền tệ của hạnh phúc.

So sánh giữa Singapore và New York cho thấy những lựa chọn chính sách đô thị khác nhau mang lại sức sống xã hội và văn hóa ở các mức độ khác nhau như thế nào. Cả hai thành phố đều thành công rực rỡ, với GDP bình quân đầu người gần như giống nhau, ở mức 55 nghìn USD mỗi năm. Nhưng chúng lại rất khác nhau ở các khía cạnh khác, phi tiền tệ.

Singapore cực kỳ hiệu quả và ngăn nắp: không ồn ào, không rác, không kẹo cao su, không tội phạm… Thành tích về toán học và khoa học thuộc hàng tốt nhất trên thế giới. Kiến trúc được bảo tồn và các bảo tàng rất tuyệt vời. Nhưng nơi này luôn gây ra cảm giác giống như đang ở… trong một viện bảo tàng, có lẽ chỉ ngoại trừ khu Tiểu Ấn. Họ tuy có nhiều tiền để mua các tác phẩm nghệ thuật, nhưng chương trình thu hút nghệ sĩ đến đây sinh sống lại gặp khó khăn. “Không có gì sai ở đây”, trích ý kiến của một người nước ngoài trên báo The Guardian, “điều đó có nghĩa là không có gì thực sự xảy ra ở đây”. Mặc dù điều này chắc chắn là không công bằng, nhưng “vô trùng” vẫn là một trong những từ thường được gắn với Singapore.

New York thì lộn xộn, thậm chí hoang dã: nó đã có lúc gần như lụn bại, nó rất bất bình đẳng, các trường công lập có chất lượng khủng khiếp, nó ồn ào và khắc nghiệt… Các chính sách phát triển đô thị của thành phố đã chứng kiến nhiều xung đột và thăng trầm, nhưng New York biết trân trọng quá khứ của mình. Năm 1973, toàn bộ khu SoHo đã được bảo tồn, và các nghệ sĩ được quyền cư trú trong đó. Từ năm 2006 trở đi, tuyến đường sắt trên cao được chuyển đổi thành tuyến đường đi dạo đô thị rất nổi tiếng. Và các nhà kho mục nát của khu Brooklyn Waterfront giờ đây phát triển mạnh mẽ với các quán bar và phòng trưng bày nghệ thuật. Đây hiện là một trong những khu vực sành điệu và tinh tế nhất của thành phố. SoHo cũng là một trong những khu vực sinh sống đắt nhất.

Có rất nhiều bảng xếp hạng thành phố và Singapore thường xếp thứ hạng cao trong số những thành phố đáng sống nhất trên thế giới. Nhưng New York luôn được xếp vào danh sách những thành phố sôi động nhất. Theo cách nói (thiên vị) của những người hâm mộ, New York là “thủ đô của vũ trụ”. Tình trạng tương đối lộn xộn của nó, và những lựa chọn bảo tồn của thành phố có thể giúp lý giải tại sao nơi này lại thu hút tài năng và tạo cảm hứng sáng tạo nhiều đến vậy. Và sức sống đáng kinh ngạc này hiện hữu cùng chỉ số GDP trên đầu người thuộc mức cao.