Giá trị của di sản Việt^*

Tháng trước, các nhà quản lý đô thị TP. HCM đã mở cuộc tham vấn về việc liệu có nên đưa Dinh Thượng Thơ vào danh sách di sản của thành phố hay không. Quyết định này là một dấu mốc quan trọng trong lịch sử chính sách phát triển đô thị ở Việt Nam. Nhưng nó cũng đặt ra những vấn đề hóc búa về cách tiếp cận vấn đề bảo tồn trong thời gian tới.

Cuộc tranh luận về việc phá bỏ Dinh Thượng Thơ là một bước ngoặt lịch sử vì hai lý do. Đầu tiên, nó cho thấy nhiều người ở Việt Nam lo ngại về nguy cơ biến mất của tòa nhà nguy nga này: Các chuyên gia đã viết các bài báo về đặc trưng kiến trúc của nó, người dân thì đăng tải trên mạng xã hội bày tỏ nỗi buồn và thất vọng về nguy cơ mất mát, các đơn kiến nghị được ký nhằm kêu gọi bảo tồn tòa dinh thự…

Vào thời điểm mà động lực cho phát triển kinh tế trở nên quan trọng một cách dễ hiểu đối với người dân Việt Nam, nguy cơ hiện hữu là sẽ không ai quan tâm đến việc bảo vệ di sản của thành phố. Những viên gạch cũ, thạch cao và vữa có thể dễ dàng bị loại bỏ như những gì còn sót lại của quá khứ, hoặc thậm chí như một vết sẹo từ sự áp bức của chế độ thực dân. Nhưng phản ứng của công chúng cho thấy người Việt Nam vẫn quan tâm đến lịch sử và bản sắc thành phố của họ.

Ở các nền kinh tế tiên tiến, ý thức đô thị này xuất hiện muộn hơn nhiều trong tiến trình phát triển, khi các nước này đã trở nên giàu có. Việt Nam chưa phải là một quốc gia giàu có, nên việc công chúng tham gia rất nhiều vào nỗ lực cứu Dinh Thượng Thơ là một tín hiệu đáng mừng. Tòa nhà 130 năm tuổi này đã từng là nơi quản lý cũng như điều hành tất cả các hoạt động dân sự và tư pháp trong thời thuộc địa. Giờ đây nó đang phải đối diện với nguy cơ bị phá dỡ để nhường chỗ cho việc mở rộng trung tâm hành chính của thành phố.

Quyết định cho dừng việc phá dỡ dinh của chính quyền đô thị TP. HCM cũng quan trọng bởi một lý do khác. Nó cho thấy một chính phủ biết lắng nghe người dân và phản ứng tích cực với những quan ngại của họ. Các bài báo, bài đăng trên mạng xã hội và các bản kiến nghị được ký có thể đã dễ dàng bị bỏ qua, nhưng thay vào đó, chính quyền thành phố đã hành động và mở một cuộc tham vấn. Đây là cách mà chính sách phát triển đô thị nên được thực hiện và Việt Nam có thể cảm thấy tự hào về điều đó.

Đồng thời, quyết định xem xét nghiêm túc vấn đề di sản đô thị đã đặt ra một câu hỏi khó, đó là: di sản là gì? Không có câu trả lời rõ ràng nào cho câu hỏi này. Chúng ta thường dựa trên quan điểm kiến trúc hoặc lịch sử để đánh giá xem một địa điểm có thực sự nổi bật hay không, nhưng đây là cách nhìn nhận hạn hẹp và không đầy đủ.

Để lọt vào danh sách Di sản Thế giới của UNESCO, một địa điểm văn hóa cần đáp ứng ít nhất một trong sáu tiêu chí. Tóm tắt một cách đơn giản thì địa điểm này cần: (I) đại diện cho kiệt tác, đỉnh cao sáng tạo của con người; (II) có tầm quan trọng về mặt kiến trúc, công nghệ, quy hoạch đô thị hoặc thiết kế cảnh quan; (III) là chứng tích độc đáo về truyền thống văn hóa; (IV) là một ví dụ tiêu biểu về một kiểu kiến trúc xây dựng; (V) là một ví dụ tiêu biểu về khu vực định cư của con người; hoặc (VI) liên quan trực tiếp với các sự kiện quan trọng.

Các quốc gia và thành phố sử dụng tiêu chí ít giới hạn hơn so với danh sách Di sản Thế giới của UNESCO. Và tôi gần như chắc chắn rằng Dinh Thượng Thơ sẽ đáp ứng đủ điều kiện để nằm trong danh sách di sản của TP. HCM, vì đó là một trong số vài chục tòa nhà thuộc địa nổi bật còn sót lại trong thành phố.

Nhưng với vai trò là một chuyên gia kinh tế thường làm việc về các vấn đề đô thị, tôi không thể hài lòng với các định nghĩa tiêu chuẩn về di sản.

Các nhà kinh tế học là những người có cái nhìn hạn hẹp. Họ quan tâm đến giá trị, loại giá trị có thể đo được bằng đô la hoặc đồng. Và họ tin rằng mục tiêu của chính phủ nên là tối đa hóa giá trị của các thành phố, vì điều đó sẽ đảm bảo mức an sinh xã hội cao hơn cho đất nước. Từ quan điểm đó, vấn đề thực sự quan trọng là liệu việc bảo tồn có giúp cho cuộc sống của người dân tốt hơn hay không. Điều này có thể xảy ra theo hai cách khác nhau.

Thứ nhất, di sản có thể có giá trị kinh tế trực tiếp, tương đương với giá trị mà chúng ta thu được từ việc tiêu dùng hàng hóa. Ví dụ, nhiều người Việt Nam sẵn sàng chi tiền (đôi khi rất nhiều tiền!) để đi du lịch và tận hưởng sự quyến rũ, sống động của các thành phố tuyệt vời ở nước ngoài. Do đó, ta có thể mong đợi họ cũng sẵn sàng cống hiến một số nguồn lực để đảm bảo rằng thành phố của họ cũng trở nên quyến rũ và sôi động, và để họ cảm thấy hài lòng ngay cả khi không đi du lịch nước ngoài.

Lấy Hà Nội làm ví dụ. Những cây cổ thụ, những biệt thự kiểu Pháp yêu kiều, sức sống của những quán ăn vỉa hè hay thậm chí cả đời sống xã hội của các Khu Tập Thể (khu dân cư được xây dựng từ những năm 1990) đều có giá trị kinh tế trực tiếp. Người Hà Nội sẽ chịu thiệt thòi nếu những những điều thân thương trong đời sống cá nhân của họ biến mất. Nhưng những cây cổ thụ, những biệt thự bình thường kiểu Pháp yêu kiều, những quán ăn vỉa hè và đời sống xã hội của các Khu Tập Thể sẽ không bao giờ đủ tiêu chuẩn để được lọt vào một danh sách di sản.

Thứ hai, di sản cũng có thể có giá trị kinh tế gián tiếp. Sức sống của một thành phố phụ thuộc rất nhiều vào nhân tài mà nó thu hút được. Những nhà phát minh đi đầu trong nghiên cứu, những doanh nhân phát triển sản phẩm và kỹ năng quản lý mới, những nghệ sĩ tạo ra giá trị bằng tác phẩm của mình, những nhà truyền thông làm phong phú việc trao đổi ý tưởng… đó là những người làm nên một thành phố vĩ đại và thịnh vượng. Những người như vậy thường rất tinh tế và họ có thể lựa chọn nơi mình sinh sống.

Di sản độc đáo làm nổi bật cá tính của một thành phố và giúp thu hút các nhân tài hàng đầu. Vì vậy, ngay cả khi người dân không quan tâm chút nào đến cây xanh và biệt thự, hay hàng quán vỉa hè và các Khu Tập Thể, thì họ cũng sẽ quan tâm đến việc bảo vệ các hình thức phi vật thể này của di sản.

Hà Nội và TP. HCM có cá tính hơn hầu hết các thành phố lớn khác ở Đông Á. Di sản của chúng là tài sản trong cuộc cạnh tranh thu hút nhân tài toàn cầu. Việc mất đi tài sản phi vật thể này sẽ là tổn thất đối với Việt Nam tương tự như việc mất đi thương hiệu chủ chốt đối với một doanh nghiệp.

Tóm lại, đối với một nhà kinh tế học hạn hẹp như tôi, câu hỏi đặt ra không phải là liệu di sản của các trung tâm đô thị Việt Nam có nên được bảo tồn hay không. Câu trả lời rõ ràng và hiển nhiên là “có”. Thay vào đó, câu hỏi đặt ra là làm thế nào để quyết định chính xác cái gì đáng được bảo tồn, làm thế nào để đánh giá chi phí xứng đáng cho bảo tồn và làm thế nào để sử dụng số tiền này một cách hiệu quả nhất.

Một số câu trả lời cho những câu hỏi này mang tính kỹ thuật. Ví dụ, đến nay đã có những phương pháp được thử nghiệm để tính giá trị của một tài sản tăng lên bao nhiêu khi di sản xung quanh nó được bảo tồn tốt. Nhưng các câu trả lời mang tính kỹ thuật chỉ là một phần của đáp án, vì vẫn còn khá nhiều biến số và khả năng phán đoán liên quan.

Đây là lý do tại sao cuộc tham vấn có vai trò rất quan trọng trong việc hỗ trợ các chính sách phát triển đô thị. Và đây cũng là lý do tại sao một nhà kinh tế học như tôi thực sự vui mừng khi điều này đang diễn ra.