Đài phát thanh Bạch Mai^*

Đôi khi cuộc sống khiến chúng ta phải đối mặt với những lựa chọn khó khăn, chúng ta có thể có được điều mà chúng ta cần chỉ khi ta chấp nhận đánh đổi một thứ khác mà chúng ta cũng quan tâm. Trong hoàn cảnh đó, chúng ta chỉ có thể mong chờ một giải pháp sáng tạo cho phép đạt được những gì chúng ta cần, đồng thời giữ lại những gì chúng ta yêu thích. Gần đây, Hà Nội đang đứng trước một trong những lựa chọn khó khăn như vậy, nhưng may mắn thay đã có một giải pháp sáng tạo.

Một sự đánh đổi sai lầm

Hà Nội cần cơ sở hạ tầng giao thông đô thị tốt hơn để giải quyết lưu lượng giao thông ngày càng gia tăng. Cư dân của thành phố dành nhiều giờ mỗi tuần trên đường để di chuyển tới nơi làm việc và về nhà. Trên quan điểm đó, những dự án như tuyến đường trên cao Vĩnh Tuy - Ngã Tư Sở thật sự là cứu cánh cho người dân, giúp họ có nhiều thời gian hơn cho bản thân và gia đình.

Tuy nhiên kèm theo đó, dự án này yêu cầu phá dỡ hàng nghìn công trình thương mại và khu dân cư, trong số đó là một tòa nhà mang giá trị cao về kiến trúc và lịch sử.

Tòa nhà cao tầng và nhà dân xen kẽ nhau

Ngôi nhà xinh đẹp ở 128C phố Đại La là một trong số vài trăm biệt thự kiểu Pháp có đường nét kiến trúc nổi bật còn sót lại trên toàn Hà Nội. Như vậy, nó là một phần của di sản văn hóa đang bị đe dọa. Hơn thế nữa, nó còn chiếm một vị trí vô cùng quan trọng trong lịch sử của thành phố và đất nước. Chính từ nơi này đã diễn ra buổi phát thanh đầu tiên của Đông Dương vào năm 1912. Đây cũng là nơi phát đi bản Tuyên ngôn Độc lập của Việt Nam năm 1945. Vẫn chính từ ngôi nhà đó đã phát động Mệnh lệnh Toàn quốc kháng chiến của Đại tướng Võ Nguyên Giáp vào năm 1946.

Việc các cơ quan chức năng ưu tiên giải quyết vấn đề ùn tắc giao thông hơn bảo vệ di sản là điều dễ hiểu. Suy cho cùng, có nhiều người quan tâm đến thời gian của riêng họ hơn là quan tâm đến kiến trúc của thành phố hay lịch sử của đất nước. Vì vậy mà căn biệt thự tuyệt đẹp tại 128C phố Đại La đã được lên kế hoạch phá dỡ trong vài ngày tới.

Nhưng điều mà tôi muốn nêu ra ở đây là chúng ta vẫn có thể xây dựng đường trên cao VÀ đồng thời vẫn bảo tồn căn biệt thự. Điều này đòi hỏi phải đổi mới trên ba phương diện trong phát triển đô thị: đổi mới công nghệ, đổi mới tài chính và đổi mới quản trị; và tất cả đều khả thi.

Đổi mới công nghệ

Trong hơn 150 năm trở lại đây, các công trình kiến trúc lớn đã được di dời từ địa điểm này sang địa điểm khác. Lối vào ban đầu của Cung điện Buckingham của London, được gọi là Marble Arch (Vòm đá cẩm thạch), được chuyển đến công viên Hyde Park vào đầu năm 1851. Kể từ đó, các tòa nhà nhiều tầng, các ngọn hải đăng, nhà hát và tượng đài đã được di dời khắp nơi trên thế giới. Tại Mỹ, có những công ty với thâm niên 50 năm trong việc di dời các ngôi nhà riêng, đôi khi qua các quãng đường dài. Ngay cả ở Việt Nam, các “thần đèn” cũng đã thực hiện di dời nhiều công trình cho khách hàng tư nhân.

Một ví dụ tương tự với Hà Nội là ngôi nhà Mackenzie lịch sử nằm trong khuôn viên của một trường đại học ở Detroit. Biệt thự tuyệt đẹp thời Victoria này được xây dựng vào năm 1895, đã được di chuyển vài trăm mét vào tháng 4 để nhường chỗ cho một trung tâm biểu diễn mới trong khuôn viên trường đại học. Quá trình này chỉ mất năm ngày để thực hiện.

Thực hiện điều tương tự với biệt thự số 128C phố Đại La sẽ là cách đặc biệt để chính quyền đô thị Hà Nội cho thấy năng lực kỹ thuật cũng như cam kết của họ về bảo tồn di sản. Hẳn là cả nước sẽ dán mắt vào màn hình tivi để theo dõi quá trình di dời, đồng thời cảm thấy tự hào về những gì mà Việt Nam có thể làm được ngày nay.

Đổi mới tài chính

Có mối lo ngại chính đáng là liệu chi phí di dời có quá tốn kém không? Việc di dời một công trình nhỏ có giá phải chăng, di dời ngôi nhà Mackenzie ở Detroit có quy mô lớn hơn tốn khoảng 750 nghìn USD. Để dễ hình dung, chi phí xây dựng tuyến đường trên cao Vĩnh Tuy - Ngã Tư Sở ước tính khoảng 417 triệu USD. Ngay cả nếu việc di dời căn biệt thự số 128C Đại La tốn kém như với nhà Mackenzie thì nó cũng chỉ chiếm chưa đến 0,2% tổng ngân sách dự án.

Ở nhiều nước, các dự án hạ tầng đô thị sẽ trích một phần ngân sách để làm đẹp cảnh quan. Cơ sở hạ tầng quy mô lớn hiếm khi đẹp, vì thế mà những thành phố quan tâm đến chất lượng sống khuyến khích các dự án có các hạng mục vườn cây, công viên điêu khắc, tranh tường hay thảm thực vật treo. Điều này diễn ra ngay cả ở các nước đang phát triển như Ấn Độ, nơi có thu nhập bình quân đầu người tương đương với Việt Nam.

Nhưng ngoài ra, khối tư nhân cũng có thể đóng góp một phần chi phí di dời. Góp phần bảo tồn di sản là một cách để các doanh nghiệp thể hiện ý thức trách nhiệm xã hội. Trong trường hợp sự việc được các phương tiện truyền thông đưa tin dồn dập, việc di dời cũng là cách giúp các doanh nghiệp tài trợ được nhiều người biết đến và nhận được thiện cảm của cộng đồng, với số tiền bỏ ra tương đối thấp.

Khi Nhà thờ Đức Bà bị cháy ở Paris, một trong những doanh nhân giàu nhất nước Pháp đã ngay lập tức đóng góp 1 tỷ USD cho việc trùng tu. Chỉ trong vòng vài giờ, một doanh nhân còn giàu hơn đóng góp 2 tỷ USD. Tôi dám chắc rằng cả hai đều cảm thấy thực sự xúc động trước viễn cảnh một trong những công trình biểu tượng được yêu thích nhất của nước Pháp hoàn toàn biến mất. Nhưng tôi ngờ rằng họ cũng coi hành động hào phóng của mình như một cơ hội tuyệt vời để quảng bá hình ảnh.

Đổi mới quản trị

Trong trường hợp không có cơ chế sử dụng tiền tư nhân vào các dự án công, có nguy cơ các khoản đóng góp của các doanh nhân giàu có nhằm bảo tồn di sản bị hiểu sai. Người dân sẽ có thể hoài nghi liệu quá trình thực hiện có hoàn toàn minh bạch không và nó có mang lại những ưu đãi đặc biệt cho doanh nghiệp hay không? Đây cũng là mối lo ngại cần được giải quyết.

Mô hình kinh tế về quan hệ đối tác công tư (PPP) mang lại cơ hội giải quyết vấn đề đó. Một cơ chế quan hệ đối tác công tư liên quan trong bối cảnh này là đấu thầu tham số đơn, một phương pháp tiếp cận đã được sử dụng rộng rãi trong xây dựng cầu đường.

Đối với trường hợp biệt thự 128C Đại La, cơ chế hoạt động có thể được thực hiện như sau: Chính quyền đô thị có thể giải tỏa một khu đất gần đường trên cao Vĩnh Tuy - Ngã Tư Sở và đấu giá việc di dời biệt thự đến khu đất này. Cùng với các yêu cầu kỹ thuật của việc di dời, chính quyền cũng có thể đấu giá quyền sử dụng đất đối với cả khu đất và căn biệt thự. Nhưng đổi lại, người thắng cuộc sẽ phải cam kết mở cửa biệt thự cho công chúng tham quan, ví dụ dành một tầng để làm một bảo tàng nhỏ và các cuộc triển lãm liên quan đến lịch sử truyền thanh ở Việt Nam.

Những nhà đầu tư tiềm năng bao gồm các doanh nhân muốn mở một nhà hàng sang trọng trong biệt thự, hoặc một cửa hàng cao cấp, hay một phòng trưng bày nghệ thuật, hoặc trụ sở công ty có uy tín. Trong giai đoạn sơ tuyển, các nhà đầu tư tiềm năng sẽ phải chứng minh rằng họ có đủ năng lực kỹ thuật để di dời biệt thự và có chuyên môn kiến trúc để cải tạo ngôi biệt thự theo hướng tôn trọng nguyên bản và có tính thẩm mỹ.

Ở giai đoạn thứ hai, các nhà thầu được lựa chọn từ vòng sơ tuyển sẽ phải trình bày rõ họ cần bao nhiêu tiền để thực hiện các điều khoản thỏa thuận… hoặc số tiền họ sẵn sàng bỏ ra để nhận sổ đỏ của căn biệt thự tuyệt vời đó! Số tiền này là tham số duy nhất của cuộc đấu giá. Nhà thầu yêu cầu số tiền nhỏ nhất hoặc đề nghị trả số tiền lớn nhất sẽ nhận được hợp đồng. Trong nhiều cuộc đấu thầu tham số đơn kiểu này, chính phủ cuối cùng kiếm được tiền thay vì phải chi tiền.

Có thể củng cố chất lượng kỹ thuật và tính minh bạch tài chính của phiên đấu giá bằng cách mời một tổ chức quốc tế có đủ năng lực làm cố vấn và quan sát viên. Ví dụ, UNESCO sẽ là tổ chức lý tưởng để đảm nhiệm vai trò đó trong trường hợp của ngôi biệt thự tại 128C phố Đại La.

Các ý tưởng trong bài viết này chỉ là ý kiến tham khảo, và có thể vẫn cần cân nhắc các giải pháp thay thế khác. Nhưng bỏ qua các tiểu tiết, việc xây dựng đường trên cao Vĩnh Tuy - Ngã Tư Sở sẽ mang đến cho chính quyền đô thị Hà Nội cơ hội tuyệt vời để thể hiện rằng khi phải đối mặt với sự lựa chọn khó khăn, họ có khả năng tư duy theo cách mới và tìm ra giải pháp sáng tạo. Bằng cách đó, họ có thể chứng minh rằng Hà Nội thực sự là một “thành phố thông minh”.