Những cái cây và cả khu rừng^*

Tất cả những người quan tâm đến di sản Việt Nam đều thở phào nhẹ nhõm trước tin kế hoạch phá hủy ngôi thánh đường tráng lệ Bùi Chu đã được tạm hoãn. Việc thay đổi kế hoạch này nhằm đáp lại tình cảm và nỗi buồn thương mà nhiều người, thuộc mọi đức tin tôn giáo, bày tỏ. Và điều này được thực hiện nhờ vào thiện chí của cha Vũ Đình Hiệu, Đức Giám mục của Bùi Chu. Nhưng than ôi, đây có thể chỉ là sự trì hoãn tạm thời, trong khi vẫn còn rất nhiều di sản của Việt Nam đang bị đe dọa.

Ví dụ, Nhà thờ Đức Bà tuyệt đẹp của thành phố Nam Định bị lên kế hoạch phá dỡ. Trần nhà bằng gỗ của nó được làm từ cuối thế kỷ 19 thực sự là một viên ngọc quý. Ngự trên các cột trụ cao sừng sững, trần gỗ này trông giống như một con tàu úp ngược đang lướt về phía thiên đàng một cách kỳ diệu. Việc thiếu nguồn lực để xây dựng một nhà thờ mới đã mang lại hy vọng sẽ khiến kế hoạch phá dỡ bị hoãn lại. Nhưng cho dù đó là ngày nào, Nhà thờ Đức Bà Nam Định có thể sớm phải chịu chung số phận với nhà thờ Trà Cổ và Trung Lao.

Chúng ta có thể tổ chức một chiến dịch nhằm cứu nhà thờ Nam Định, như đã làm với nhà thờ Bùi Chu trước đây. Nhưng những nỗ lực bảo vệ từng di sản riêng lẻ, dù cần thiết, nhưng không đủ để tạo ra thay đổi về bản chất. Nhảy từ chiến dịch giải cứu này sang chiến dịch khác cũng giống như cố gắng cứu từng cái cây một, trong khi đám cháy đã bùng lên dữ dội và toàn bộ khu rừng có thể bị thiêu thành tro bụi.

Hơn nữa, các chiến dịch này thường thiếu công bằng khi chỉ nhắm tới một cá nhân hay một cơ quan có thẩm quyền, trong khi trên thực tế đây là vấn đề mang tính hệ thống. Đức cha Vũ Đình Hiệu đã vô cùng kiên nhẫn trước những rùm beng liên quan đến nhà thờ chính tòa Bùi Chu. Nhưng cá nhân tôi cảm thấy áy náy vì những căng thẳng mà Đức cha có thể đã phải chịu đựng với tất cả áp lực đổ dồn lên ông. Cần phải có một cách làm, một cách phù hợp hơn mà mọi người cùng đồng tình.

Một “rừng” di sản độc đáo của Việt Nam là chuỗi các nhà thờ, nhà nguyện và thánh đường lớn làm cho vùng Đông Bắc trở nên duyên dáng. Khu vực này là cái nôi của Công giáo Việt Nam. Đây cũng là một vùng khá nghèo, nơi giáo dân thường đi bộ hay đạp xe đến nhà thờ, và khoản tiết kiệm ít ỏi của họ chính là nguồn lực duy nhất để bảo tồn, tôn tạo các nhà thờ. Các nhà thờ phía Đông Bắc của Việt Nam cũng giống như giáo dân nơi đây, giản dị và khiêm nhường, nhưng cũng ấm áp và mạnh mẽ.

Dưới góc nhìn kiến trúc, những nhà thờ này có phong cách rất độc đáo. Nhìn bề ngoài, chúng giống với nhiều nhà thờ từ thế kỷ 19 nằm ở các thị trấn nhỏ và khu vực nông thôn Pháp. Được thiết kế bởi các kiến trúc sư từng được đào tạo về phong cách Beaux Arts, những nhà thờ này kết hợp các yếu tố trang trí từ phong cách La Mã, Gothic, Byzantine và Baroque.

Nhà thờ giáo xứ Hưng Yên

Tuy nhiên, ở Việt Nam, các công trình này thường tươi vui và ít cứng nhắc hơn so với những người anh em họ bên Pháp. Chúng “nhà quê” hơn, đó là một lời khen. Và chúng thường kết hợp với các kỹ thuật cũng như lối trang trí truyền thống của Việt Nam, theo cách gợi nhớ đến các ngôi chùa. Ví dụ điển hình nhất về sự kết hợp Đông - Tây này chính là nhà thờ Phát Diệm. Nhưng ở nhiều mức độ khác nhau, phần lớn nhà thờ vùng Đông Bắc của Việt Nam đều phản ánh sự kết hợp tuyệt vời giữa các nền văn hóa.

Thật không may, dường như không ai biết rõ có bao nhiêu nhà thờ, nhà nguyện và các thánh đường này vẫn còn đứng vững. Theo ước tính không chính thức cho rằng, chỉ riêng hai tỉnh Nam Định và Ninh Bình có thể có tới 400 công trình trong số đó.

Cũng không có nhiều thông tin về tình trạng của các công trình này. Một số gần như còn nguyên vẹn, trong khi những cái khác đã xuống cấp nghiêm trọng. Một số đã bị phá dỡ và được thay thế bằng các công trình mới, còn một số khác đã được “trùng tu” theo cách làm mất đi nhiều đặc điểm độc đáo ban đầu.

Bước đầu tiên để bảo vệ khu rừng di sản đặc biệt này là phải biết rõ mức độ và tình trạng của nó. Thông qua bài viết này, tôi muốn mời tất cả những người quan tâm đến các nhà thờ vùng Đông Bắc Việt Nam đóng góp cho một sáng kiến quan trọng thu thập thông tin từ cộng đồng.

Trang Facebook Nhà thờ Đông Bắc (Churches of Northeast Vietnam) do tôi quản lý cho phép tất cả mọi người gửi hình ảnh, câu chuyện và tài liệu liên quan đến các công trình tôn giáo đặc biệt của khu vực này. Giai đoạn đầu chỉ tập trung vào các tỉnh Nam Định và Ninh Bình, nhưng phạm vi sẽ được mở rộng ở giai đoạn sau. Song song đó, một bản đồ chi tiết về vị trí địa lý của các nhà thờ tại hai tỉnh cũng đang được phác thảo.

Với sự góp sức của mọi người, trong vòng trên dưới một năm, chúng ta sẽ đánh giá được tầm quan trọng của hầu hết các nhà thờ, nhà nguyện và thánh đường này từ góc độ di sản. Có thể cũng sẽ có nhiều thông tin về lịch sử của các nhà thờ và của các cộng đồng giáo dân ở đây. Những hình ảnh, câu chuyện, những bức vẽ và các bài thơ sẽ làm nổi bật điểm đặc biệt của mỗi công trình.

Một tài nguyên như thế, dành cho tất cả mọi người và có thể phục vụ cho nhiều mục đích.

Đối với những người hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn di sản, nguồn tài nguyên này sẽ giúp xác định những cái cây đẹp nhất của khu rừng và chỉ ra những cây đang gặp nguy hiểm. Thông tin này cũng giúp tập trung nỗ lực bảo tồn ở những nơi quan trọng nhất. Nó cũng sẽ cho phép người ta hành động kịp thời hơn, thay vì chờ đến khi thảm họa gần kề như những trường hợp gần đây.

Đối với ngành du lịch, thông tin trong nền tảng này có thể giúp thiết kế các gói du lịch hấp dẫn, hướng đến những du khách có sở thích và điều kiện khác nhau. Thông tin tích lũy sẽ hỗ trợ việc thiết kế tài liệu quảng bá và đào tạo hướng dẫn viên du lịch ít tốn kém hơn. Lượng khách du lịch lớn hơn sẽ tạo ra việc làm và mang lại thu nhập cho cộng đồng địa phương. Du lịch cũng sẽ giúp nâng cao nhận thức về giá trị di sản của những nhà thờ này.

Tham vọng lớn hơn là việc này có thể đặt nền tảng cho việc bảo vệ những cái cây tuyệt vời nhất trong khu rừng di sản. Thật không công bằng khi đòi hỏi những người dân làng nghèo khó phải chi trả cho việc trùng tu hay sửa sang nhà thờ, thay cho những người Việt Nam khác giàu hơn và các du khách nước ngoài quan tâm đến di sản. Kinh phí để bảo tồn cần được huy động từ các nguồn phù hợp khác.

Ở Việt Nam, chính quyền các tỉnh phân bổ nguồn lực cho việc trùng tu đền, đình (đền thờ và đình làng địa phương), trong đó các nguồn lực được phân bổ theo mức độ khác nhau tùy thuộc vào ý nghĩa văn hóa và giá trị di sản. Tuy nhiên, không có cơ chế tương tự cho việc bảo tồn nhà thờ, nhà nguyện và thánh đường.

Nền tảng này có thể giúp chính phủ và Giáo hội Công giáo cân nhắc các phương án bảo vệ di sản một cách hiệu quả mà không tạo gánh nặng cho dân làng. Điều này thực ra không quá xa vời như người ta tưởng, vì có những tiền lệ quan trọng đã được thực hiện.

Mười sáu trong tổng số 70 nhà nguyện bằng gỗ trên đảo Chiloé, phía cực Nam Chile đã gia nhập danh sách Di sản Thế giới của UNESCO vào đầu thế kỷ này. Khi đứng riêng rẽ, không một công trình nào trong số các nhà nguyện có kiến trúc nổi bật. Giống các nhà thờ vùng Đông Bắc Việt Nam, các nhà nguyện Chiloé rất đơn giản và khiêm tốn. Nhưng khi kết hợp cùng nhau, chúng là một đại diện đáng chú ý về sự hòa quyện giữa văn hóa Âu châu và truyền thống bản địa.

Tương tự, Ấn Độ và Nepal cùng chung con đường Phật giáo, với một lộ trình đi theo bước chân của Đức Phật từ nơi sinh của ngài ở Nepal đến các địa điểm ở Ấn Độ, nơi ngài giác ngộ, đưa ra những giáo lý đầu tiên và nhập diệt. Lộ trình này là kết quả hợp tác giữa chính phủ Ấn Độ, các tu viện Phật giáo có liên quan, doanh nghiệp tư nhân và Ngân hàng Thế giới. Mục tiêu của nó là tăng lượng khách hành hương và du lịch, đồng thời tăng cường bảo vệ các công trình tôn giáo.

Tôi rất cảm động trước những tình cảm và nỗi buồn của mọi người khi nhà thờ Bùi Chu có nguy cơ bị phá dỡ. Tôi cũng vô cùng biết ơn khi việc phá dỡ bị tạm thời đình chỉ. Tôi không biết việc trì hoãn này là tạm thời hay vĩnh viễn, nhưng tôi không nghi ngờ rằng câu chuyện của nhà thờ Bùi Chu đã tạo ra động lực mới cho bảo tồn di sản ở Việt Nam. Trên đà này, tôi muốn mọi người mơ về một bước tiếp theo, lớn hơn: cứu cả khu rừng, chứ không chỉ cứu cái cây tuyệt vời nhất.