Một năm của hy vọng^*

Tròn một năm sự kiện nhà thờ Bùi Chu trở thành tâm điểm trên truyền thông khi các cha xứ quyết định phá hủy nó để xây mới, đến nay, sau hai lần trì hoãn việc phá bỏ, ngôi thánh đường hiện vẫn đứng vững như một phép mầu.

Báo Phụ Nữ TP. HCM (PV) có cuộc trò chuyện với TS. Martin Rama - Giám đốc Trung tâm Phát triển đô thị bền vững thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, người khởi xướng và dẫn dắt chiến dịch bảo vệ nhà thờ Bùi Chu một năm qua, xung quanh câu chuyện ứng xử với di sản, mà đặc biệt là di sản các nhà thờ Công giáo ở Việt Nam.

PV: Nhà thờ Bùi Chu vẫn đang đứng vững, ông cảm thấy thế nào về điều này?

“Tôi cảm thấy nhẹ lòng, tất nhiên là thế! Nhà thờ cổ Bùi Chu là một thắng cảnh văn hóa của Việt Nam. Đó là cái nôi của đạo Công giáo, nơi những người truyền giáo phương Tây đầu tiên đã đến định cư vào thế kỷ 16. Được xây dựng bởi một linh mục người Tây Ban Nha, đây cũng là một trong số ít các công trình kiến trúc theo phong cách Baroque ở Việt Nam. Không nhất thiết phải là người Công giáo để hiểu rõ ý nghĩa văn hóa đặc biệt của nhà thờ Bùi Chu.

Một công trình mang tính dấu mốc như thế này không thể thay thế được. Những bức tường vững chãi, những cột trụ thanh thoát, những ngọn tháp nguy nga của ngôi thánh đường đã chứng kiến nhiều thăng trầm của lịch sử Việt Nam. Hơn một thế kỷ qua, những thứ này đã đồng hành cùng cộng đồng địa phương trải qua bao khổ hạnh và cứu chuộc.

Ngay cả nếu nhà thờ mới được xây giống hệt nhà thờ cũ, chúng vẫn không giống nhau. Ngụy biện là chúng giống nhau cũng vô lý như tuyên bố rằng chúng ta không nên khóc than khi một người thân qua đời vì đã có một bức ảnh tuyệt vời của người ấy.

Thật không may, người ta thậm chí còn không có ý định xây nhà thờ mới giống như cái cũ. Nó không chỉ lớn hơn nhiều và được xây bằng vật liệu khác: vòm trần Baroque uốn lượn thanh lịch của nhà thờ cũ cũng sẽ được thay thế bằng một cấu trúc bằng gỗ góc cạnh với phong cách hoàn toàn khác.

Chừng nào nhà thờ Bùi Chu còn đứng vững thì vẫn có hy vọng sẽ có một cuộc thảo luận mang tính xây dựng về các phương án thay thế. Tôi đã từng nêu quan điểm trên các phương tiện truyền thông rằng có thể bảo tồn nhà thờ cũ, đồng thời xây dựng một nhà thờ mới để có thể đáp ứng số lượng lớn giáo dân tham dự các dịp lễ lớn của Công giáo. Và tôi chắc chắn rằng các cấp chính quyền, bạn bè quốc tế và đông đảo người dân Việt Nam rất muốn giữ lại nhà thờ cổ Bùi Chu.

Thật không may, nhà thờ cũ vẫn có thể bị phá dỡ trong vài ngày hoặc vài tuần tới. Vì vậy, mặc dù tôi đang cảm thấy nhẹ nhõm lúc này, tôi cũng lo ngại rằng có thể chúng ta sẽ sớm phải đối mặt với một tổn thất không thể cứu vãn cho Việt Nam.”

PV: Qua vài lần trở lại Bùi Chu, tôi nhận thấy rằng bà con giáo dân ở đây chưa thấy được toàn bộ giá trị và vẻ đẹp của nhà thờ. Đây có phải là một trong những nguyên nhân khiến không chỉ riêng Bùi Chu mà nhiều nhà thờ cổ ở Việt Nam đã và đang lần lượt bị phá hủy?

“Nhiều khả năng là chị nhận định đúng. Những năm gần đây, một số nhà thờ cổ tuyệt đẹp đã bị chính các chức sắc tôn giáo quyết định phá bỏ để xây dựng những nhà thờ mới. Trong số đó có nhà thờ Trà Cổ ở phường Trà Cổ, thành phố Móng Cái, Quảng Ninh (bị phá hủy năm 2017), và nhà thờ giáo xứ Trùng Phương ở xã Hải Đường, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định (bị phá hủy năm 2019).

Rõ ràng là nhiều nhà thờ cổ đã trở thành mối nguy cho cộng đồng giáo dân. Chúng đã xuống cấp theo thời gian và các mảnh vỡ có nguy cơ rơi xuống, làm bị thương hoặc thậm chí gây tử vong cho người đi lễ. Nhưng đây là lý do chính đáng để cải tạo các nhà thờ cũ chứ không phải để phá hủy chúng.

Lựa chọn phá hủy các nhà thờ cũ của các chức sắc tôn giáo cho thấy rằng họ không coi trọng lịch sử của các công trình tráng lệ mà họ kế thừa từ các bậc tiền bối. Tôi cũng nhận thấy sự thiếu trân trọng đối với nét thanh lịch khiêm nhường của các nhà thờ cũ. Cho tới nay, tôi đã đến thăm nhiều nhà thờ vùng Đông Bắc Việt Nam, và để so sánh thì một vài nhà thờ mới trông giống như những bản sao thô kệch.

Có lẽ phong cách mới này rất được các linh mục và giáo dân yêu thích. Nhưng tôi chắc chắn thị hiếu sẽ thay đổi khi giáo dục phát triển và người Việt được tiếp xúc nhiều hơn với thế giới. Đây là những gì đã xảy ra ở châu Âu trong nửa sau của thế kỷ trước. Tiếc rằng việc thay đổi về thị hiếu và sự nhạy cảm này chỉ đến sau khi quá nhiều công trình kiến trúc có giá trị đã bị mất đi. Tôi sợ rằng điều này hiện đang xảy ra với các nhà thờ cổ kính đặc biệt của vùng Đông Bắc Việt Nam.”

PV: Các cha xứ đã hai lần hoãn việc phá dỡ nhà thờ. Ông có cho rằng đây là một dấu hiệu cho thấy sự thay đổi nhận thức của họ về giá trị di sản của nhà thờ Bùi Chu không?

“Tôi thực sự biết ơn các cha vì họ đã cởi mở trao đổi về kế hoạch của họ, đồng thời lắng nghe các quan điểm khác. Tôi luôn cảm thấy được chào đón tại Bùi Chu và đánh giá cao những cuộc trò chuyện ấm áp, thiện chí mà các cha xứ dành cho tôi. Tôi cũng biết rõ cuộc tranh luận về tương lai của nhà thờ Bùi Chu cũng dẫn đến những bình luận gay gắt, thậm chí không công bằng trên mạng xã hội. Tôi lấy làm tiếc bởi ước muốn bảo tồn nhà thờ cổ của tôi có thể là nguyên nhân gây ra những bình luận gay gắt đó.

Trong những cuộc trò chuyện với các cha, tôi cảm nhận được ở họ một tình yêu chân thành dành cho nhà thờ Bùi Chu cổ. Tôi tin chắc rằng nếu có giải pháp để giữ được nhà thờ cũ và xây dựng một nhà thờ mới gần đó, thì các cha xứ sẽ ủng hộ giải pháp này. Tôi cũng biết các chủng sinh trẻ đã lan truyền những bài báo của tôi trên các website của nhà thờ Công giáo, như một cách thể hiện ý kiến ủng hộ bảo tồn. Và nhiều người Công giáo Việt Nam đã gửi cho tôi những lời nhắn tốt đẹp để cảm ơn những nỗ lực của tôi dành cho Bùi Chu. Tôi thực sự cảm động bởi sự thấu hiểu và ủng hộ của họ.

Chỉ mong rằng các cha xứ có thể kiên nhẫn chờ thêm một thời gian nữa. Trong những trao đổi với các nhà lãnh đạo cấp cao của đất nước, cũng như với đại diện của các đối tác quốc tế của Việt Nam, tôi nhận thấy rất rõ tinh thần sẵn sàng hướng tới một giải pháp mang tính xây dựng. Vội vã phá bỏ nhà thờ cũ và xây dựng một nhà thờ mới thay vào đó sẽ là một mất mát lớn. Nhà thờ đã có tuổi đời 135 năm nên việc đợi thêm vài tháng nữa sẽ không quá khác biệt.

Tôi chỉ hy vọng các cha xứ sẽ không phạm phải một sai lầm không thể cứu vãn. Việt Nam đang phát triển với một tốc độ phi thường. Tôi e rằng thế hệ tương lai, những người được học hành và tiếp xúc nhiều hơn với thế giới, sẽ không nhân từ với những người được giao phó di sản quốc gia nhưng đã không bảo vệ chúng.”

Các đặc điểm, chi tiết kiến trúc của nhà thờ Bùi Chu