Vẫn còn có thể cứu Bùi Chu^*

Vào ngày 02 tháng 3 năm 2020, nhà thờ cổ Bùi Chu có thể sẽ bị phá hủy bởi chính những cha xứ được giao nhiệm vụ chăm sóc nó. Điều này sẽ dẫn đến một tổn thất không thể cứu vãn cho Việt Nam, cho thế giới và cho chính Giáo hội Công giáo. Thật vậy, thánh đường Bùi Chu cổ kính là hiện thân của sự giao thoa tuyệt vời giữa văn hóa, lịch sử và kiến trúc.

Về mặt văn hóa, Bùi Chu là cái nôi của đạo Công giáo ở Việt Nam, là nơi các nhà truyền giáo phương Tây đầu tiên đến vào thế kỷ 16. Nhiều người trong số họ là tu sĩ Dòng Tên, một dòng đạo đề cao kiến thức và đã tạo ra chữ Quốc ngữ đang được sử dụng ngày nay. Bùi Chu cũng đã trải qua những thăng trầm khó khăn của lịch sử đất nước, đặc biệt là vào thời kỳ độc lập. Nhưng khó khăn đã qua, và cộng đồng giáo dân ở đây đang phát triển thịnh vượng nhờ thành tựu phát triển kinh tế của Việt Nam. Điều cuối cùng, về kiến trúc, Bùi Chu nổi bật như một công trình đặc biệt trong số nhiều nhà thờ ở vùng Đông Bắc của đất nước. Một điều nữa hiếm thấy ở Việt Nam, đó là nhà thờ này được thiết kế theo phong cách Baroque, thể hiện qua vòm trần thực sự đặc biệt của nó.

Ở các quốc gia khác, chắc chắn nhà thờ cổ Bùi Chu sẽ được bảo tồn cho các thế hệ tương lai. Theo UNESCO, một địa điểm phải đáp ứng ít nhất một trong mười tiêu chí để được đưa vào danh sách Di sản Thế giới. Tôi cho rằng Bùi Chu đáp ứng không chỉ một, mà tới ba trong số mười tiêu chí! Đó là một bằng chứng độc đáo cho truyền thống văn hóa (tiêu chí III), nó gắn liền trực tiếp với các sự kiện có ý nghĩa lịch sử (tiêu chí VI), và nó là một ví dụ nổi bật về một kiểu kiến trúc minh họa cho một giai đoạn quan trọng trong lịch sử nhân loại (tiêu chí IV).

Tất nhiên có lý do chính đáng biện hộ cho việc cần xây dựng một nhà thờ mới. Nhà thờ cổ Bùi Chu đã đứng vững trong hơn một thế kỷ ở vùng có thời tiết khắc nghiệt mà không có bất kỳ đợt sửa chữa lớn nào. Nguy cơ các mảnh vỡ rơi xuống và gây nguy hiểm cho giáo dân là có thật. Các cha xứ đã đúng khi lo lắng về nguy cơ này. Nhưng tại sao lại phải phá hủy ngôi thánh đường cổ kính?

Một lý do được đưa ra cho quyết định này là Bùi Chu được xây dựng bằng vật liệu sản xuất tại địa phương mà không phải bằng đá cổ như các nhà thờ ở châu Âu. Tuy nhiên, nhiều di sản thế giới được UNESCO công nhận cũng được xây dựng bằng vật liệu địa phương, từ phế tích La Mã được xây bằng gạch ở Ý đến các nhà thờ thời trung cổ bằng gỗ ở Na Uy. Chỉ cần nhắc đến Thánh địa Mỹ Sơn của Việt Nam (một di sản thế giới của UNESCO) là đủ để bác bỏ lập luận này.

Một lời giải thích phổ biến khác là phá dỡ cũng đồng nghĩa với việc cải tạo và nâng cấp nhà thờ cổ một cách cẩn thận hơn. Đúng là hình dáng bên ngoài của nhà thờ mới sẽ tương tự nhà thờ cũ. Nhưng quy mô và vật liệu sẽ khác nhau. Quan trọng nhất, trần nhà phong cách Baroque đặc biệt của nhà thờ Bùi Chu cổ, với chuỗi các mái vòm nhấp nhô duyên dáng sẽ được thay thế bằng những bộ kèo gỗ giống như đình chùa. Là một người vô thần, tôi ngưỡng mộ kiến trúc của cả chùa và nhà thờ… nhưng rõ ràng chúng không giống nhau!

Biện hộ chính đáng duy nhất cho việc phá dỡ nhà thờ Bùi Chu là để có đủ không gian cho lượng lớn giáo dân tham dự các thánh lễ vào những dịp kỷ niệm quan trọng của Công giáo. Trong một vài cuộc gặp gỡ giữa tôi và các cha xứ ở Bùi Chu, họ giải thích với tôi rằng họ hiện có khoảng 20.000m² đất, trong đó khu vực nhà thờ cổ chiếm 6.000m². Nhà thờ mới sẽ cần khoảng 10.000m² đất. Nếu họ phá hủy nhà thờ cũ, họ còn lại khoảng 10.000m² không gian ngoài trời cho các cuộc tụ họp và lễ rước tôn giáo lớn. Nhưng sẽ chỉ còn lại rất ít không gian nếu giữ lại nhà thờ cổ.

Một cách để giải quyết mối lo lắng chính đáng này là cấp đất mới cho nhà thờ ở cánh đồng lúa liền kề thuộc xã Xuân Hồng. Tôi đã cùng các cha xứ đến thăm cánh đồng lúa rộng khoảng 10.000m² này. Nếu có giấy phép đặc biệt để xây dựng nhà thờ mới ở đó thì có thể giữ lại nhà thờ cổ và vẫn còn 14.000m² không gian ngoài trời phục vụ giáo dân trong các dịp lễ quan trọng.

Các cha xứ ở Bùi Chu biết rõ rằng tôi đã trân trọng trao đổi với các cấp lãnh đạo chính phủ về phương án khả thi này. Tôi rất vui vì cuối năm ngoái, tỉnh Nam Định đã tán thành đề nghị cấp giấy phép xây dựng trên mảnh đất mới. Và kể từ đó tôi đã tích cực vận động sự ủng hộ cho đề xuất này. Điều đáng lo ngại là các cha xứ không sẵn lòng chờ đợi một quyết định chính thức. Cho dù thánh đường Bùi Chu năm nay đã 135 tuổi, việc trì hoãn thêm vài tháng nữa cũng sẽ không tạo ra sự khác biệt lớn.

Ngay cả khi đệ trình của tỉnh Nam Định không bao giờ được chấp thuận thì vẫn có một giải pháp khác. Những người đồng hành cùng Bùi Chu có thể mua mảnh đất nông nghiệp bên cạnh nhà thờ, bố trí thật đẹp đẽ để đón lượng lớn giáo dân trong các dịp lễ Công giáo quan trọng. Nhà thờ mới có thể được xây dựng trên mảnh đất thuộc quyền hạn của nhà thờ Công giáo và không phải chuyển đổi mục đích sử dụng đất, và ngôi thánh đường cổ sẽ được cứu.

Trong một cuộc gặp gỡ với các cha xứ, cá nhân tôi đã cam kết trao tặng số tiền cần thiết để mua được mảnh đất nông nghiệp bên cạnh nhà thờ Bùi Chu ở xã Xuân Hồng. Bằng văn bản này, tôi cũng cam kết sẽ giúp huy động từ 2 đến 3 triệu đô la cho việc tu bổ tôn tạo nhà thờ cổ Bùi Chu. Tôi tin tưởng rằng các nhà tài trợ quốc tế sẽ sẵn sàng đóng góp nguồn lực và chuyên môn. Tôi cũng lạc quan rằng nhiều người Việt Nam giàu có quan tâm đến di sản của đất nước họ, cả trong nước và ngoài nước, sẽ sẵn sàng đóng góp cho nỗ lực này.

Việc cứu nhà thờ cổ Bùi Chu bằng cách cho phép xây dựng nhà thờ mới và chào đón số lượng lớn giáo dân là hoàn toàn khả thi. Các thế hệ mai sau sẽ mãi mãi biết ơn những cha xứ nếu họ đưa ra một quyết định sáng suốt trong những ngày tới.