Hơn một lần tôi phê phán việc dùng từ “cứu người” để mô tả hành động chữa được ca bệnh khó.

Trên mặt báo hay ngay trong câu cửa miệng của các bác sĩ, bệnh nhân và người nhà, họ đều dùng từ “cứu” một cách rất thoải mái. “Tôi cứu bệnh nhân ấy”, “Anh ấy cứu tôi”, “Bác ấy đã cứu mẹ tôi”, “Tôi đã thoát khỏi nguy kịch nhờ được bác ấy cứu chữa”... Nghe rất nhân văn, bác sĩ cứu người - không ai nghi ngờ gì. Ngành y là phải cứu người, phải nhân văn, phải làm việc phúc đức.

Tuy nhiên, tôi xin đặt ngược lại vấn đề.

Khi nghĩ rằng mình là người “cứu nhân độ thế” tức vô hình trung, ta đã đặt mình ở vị trí cao hơn người khác. Mình ở thế cao hơn, cứu họ cơ mà. Nếu còn nhiều nhân viên y tế có tư duy này, thì tôi e khả năng chuyên môn sẽ dừng lại ở đấy, thậm chí sẽ ngày càng thui chột. Tâm lý ban ơn thường rất dễ dẫn đến tự mãn, hách dịch, cửa quyền.

Từ “chữa bệnh” chắc chắn sẽ nhẹ nhàng và chính xác hơn “cứu người”.

Xin kể một câu chuyện cách đây đã lâu. Khi đồng nghiệp của tôi phát hiện trường hợp máu tụ dưới màng cứng trong não của một bệnh nhân lớn tuổi đã khám ở chỗ một vị giáo sư rất nổi tiếng nhưng bị bỏ sót. Bệnh nhân được phẫu thuật thành công. Kể từ đó đồng nghiệp kia kể mãi câu chuyện này với một mặc định “ngầm” là mình có chuyên môn giỏi hơn vị giáo sư nọ. Và cuộc sống vẫn cứ trôi đi. Với cái tâm lý “tự sướng” ấy, tài năng của đồng nghiệp tôi không bao giờ phát huy được cho đến tận lúc về hưu.

Nhiều lần tôi ngẫm nghĩ, có gì đó hơi lấn cấn ở đây. Khi một bác sĩ dùng từ “chữa bệnh” chắc chắn sẽ nhẹ nhàng và chính xác hơn “cứu người”. Đặc biệt trong giai đoạn “vàng thau lẫn lộn” hiện nay, nhiều cái sự cứu người lại xuất phát từ lỗi ban đầu của chính “người cứu” gây ra.

Trong đơn vị của mình, tôi đã vài lần đề nghị nhân viên không dùng chữ “cứu bệnh nhân” khi nói và khi viết trong công việc. Có những trường hợp quả thực chúng tôi đã vô cùng khó khăn để đưa người bệnh vượt qua lưỡi hái tử thần, nhưng khi kể về việc ấy, dùng từ “cấp cứu thành công” sẽ hợp lý và nhẹ nhõm hơn nhiều.

Bởi khi được phân công điều trị, việc chữa khỏi bệnh là nhiệm vụ đương nhiên của các y bác sĩ, điều dưỡng. Nếu bạn tự hào vì “cứu” được ai đó, có lẽ bạn chưa biết rằng, nếu không phải bạn, có khi nhân viên y tế khác còn tìm ra phác đồ điều trị nhanh hơn. Từ “cứu” chỉ nên sử dụng khi ai đó không được giao nhiệm vụ mà mang người khác từ cõi chết trở về.

Nhưng trong sâu thẳm, dù không nói ra, ai khoác lên mình chiếc áo blouse trắng cũng luôn có niềm tự hào riêng về những ca bệnh khó, hy hữu đã được mình và cộng sự chữa khỏi. Tự hào ấy nhiều khi khiến các bác sĩ, đặc biệt là các thầy thuốc thâm niên, trở nên kiêu căng tự mãn.

Dường như không một bác sĩ nào nghĩ mình kém. Dường như có một quy luật bắc cầu trong ngành y, đó là nếu ông A không chữa được mà đến ông B lại khỏi thì mặc nhiên ông B giỏi hơn ông A. Khi bệnh nhân được chữa khỏi, trong đầu vị bác sĩ đương nhiên sẽ nghĩ “mình giỏi hơn” những chuyên gia nổi tiếng đã khám trước đó. Đặc điểm này được dân gian đúc kết thành câu vè “thầy già con hát trẻ”. Đã là thầy thuốc phải có tuổi, đã là ả đào phải thật trẻ trung.

Quả thật, nhiều ca bệnh tưởng như vô cùng phức tạp khiến các bác sĩ trẻ mãi loay hoay với mớ kiến thức nóng hổi. Nhưng chỉ nhờ một câu “phán” của tiền bối, mọi thứ ngay lập tức “sáng như ban ngày”.

Tôi nhớ mãi vị bác sĩ già mà đơn thuốc nào cũng kê một loại kháng sinh, khiến tên của ông được bọn nội trú chúng tôi gắn luôn với loại kháng sinh ấy. Vậy nhưng có một ngày ông đã cứu được người hàng xóm, mà một bệnh viện nổi tiếng Hà thành trả về vì hôn mê sâu, chỉ nhờ vào việc khai thác kỹ tiền sử và phát hiện ra “khoảng tỉnh” - thuật ngữ khá quen thuộc trong y giới. Đó là bệnh nhân ngất đi, rồi có lúc tỉnh lại, rồi mới đi vào hôn mê. Đó chính là đặc trưng của chấn thương sọ não mà đa phần do khối máu tụ to dần lên chèn vào não bộ. Chỉ cần lấy cục máu đông đó ra bằng phẫu thuật, bệnh nhân sẽ tỉnh lại và có thể trở về cuộc sống bình thường.

Không thể phủ nhận kinh nghiệm có vai trò vô cùng quan trọng trong khám chữa bệnh. Đã đứng trước hàng nghìn ca bệnh, nhưng với tôi, ca nào cũng như đứng trước vô vàn cánh cửa mà người thầy thuốc phải lần tìm ra chìa khóa để mở ra hướng chẩn đoán và điều trị. Bác sĩ kinh nghiệm thường có thể mở cánh cửa gần nhất để tìm ra chân lý và giúp tiết kiệm được vô số thời gian, tiền bạc, sức khỏe cho bệnh nhân và xã hội.

Nhưng nếu dừng lại ở chủ nghĩa kinh nghiệm, không cập nhật kiến thức mới, anh sẽ mau chóng tụt hậu trong thời đại y học thực chứng phát triển như vũ bão hôm nay. Một ví dụ minh họa rõ ràng là chương trình Khám chữa bệnh từ xa Telehealth mà bệnh viện chúng tôi đã phát triển hơn một năm qua và đã thu về kết quả nhất định.

Việt Nam đã triển khai khám bệnh từ xa từ lâu như một hình thức hội chẩn trực tuyến giữa các chuyên gia và bệnh viện tuyến dưới. Bệnh nhân được hưởng lợi và các học trò sẽ thu được kiến thức nhất định từ người hướng dẫn nhiều kinh nghiệm.

Tuy nhiên, khi hình thức này được nâng cấp lên thành Telehealth đa trung tâm và công khai, số người hưởng lợi sẽ tăng lên. Hiểu đơn giản, ca khám bệnh thay vì chỉ gồm một số bác sĩ trong phòng kín trước kia nay có sự tham gia tương tác của nhiều bác sĩ ở nhiều cơ sở y tế, thậm chí có thể được trình chiếu công khai trực tuyến. Nhờ đó, các thầy thuốc dù được coi là nhiều kinh nghiệm cũng được học từ chính các bác sĩ trẻ. Chủ nghĩa kinh nghiệm trong y học cũng được hạn chế vì mỗi câu nói của “thầy” đều cần dẫn chứng khoa học cụ thể. Một con số không chính xác sẽ được phát hiện rất nhanh vì các đồng nghiệp trẻ rất thạo dùng Google.

Nghề y hôm nay được đặt trong bối cảnh mới. Y học thế giới đã sang trang khi đối mặt với thách thức lớn nhất mang tính tồn vong của loài người. Tôi rất mong tư duy của chúng ta cũng như khẩu hiệu của ngành, ngoài thông điệp thương yêu người bệnh, còn nhấn mạnh tính chuyên nghiệp.

Bởi, sự chuyên nghiệp thực sự là hướng đi tất yếu mà y học hiện đại luôn không ngừng bước tới. Nền y học kinh nghiệm mà nhiều người trong chúng ta tự hào đã đến lúc cần bổ sung giá trị mới, để hòa nhập và vươn lên trong thế giới mở.

Trên con đường thay đổi, rào cản lớn nhất đang ở trong chính bản thân mỗi y, bác sĩ. Và rằng ta có đủ dũng khí gỡ bỏ được những định kiến nghề nghiệp mình đã mang nhiều năm hay không.

Nhưng không phải ngành y hoàn toàn “tẩy chay” từ “cứu người”. Từ này nên dành cho người ở tuyến y tế cơ sở, khi các phương tiện hết sức thô sơ, tình huống bệnh lại nặng, cần cấp cứu tối khẩn. Nhưng nhờ sự quyết tâm, nhiệt tình cùng với sự thông minh và nhanh trí của mình, các nhân viên y khoa đã giành giật lại sự sống mong manh cho bệnh nhân. Khi đó, họ mới xứng đáng nhận mỹ từ ấy.

Ví như các bác sĩ ở Thái Bình năm 2013. Thai phụ tại huyện Vũ Thư bất ngờ chảy máu dữ dội tại nhà, nghi bị vỡ khối thai ngoài tử cung. Vì không còn thời gian di chuyển, ca mổ hy hữu được các bác sĩ thực thi ngay tại nhà chị. Hai bàn nước được chồng lên nhau làm bàn mổ. Họ phẫu thuật trong suốt hai giờ, khi thiếu nhiều phương tiện hỗ trợ, không đủ ánh sáng và điều kiện vô trùng, phải huy động người nhà bệnh nhân tiếp máu. “Chúng tôi phải dùng phương pháp bóp bóng thay cho máy thở, dùng gạc thấm máu trong bụng bệnh nhân rồi vắt ra chậu vì không có máy hút máu”, bác sĩ Lê Hải Dương kể lại. Đó là cứu người.

Hay như tháng 8/2018, bác sĩ Trần Văn Hùng, 44 tuổi, Trạm Y tế xã Thanh Chi, huyện Thanh Chương, Nghệ An tuy không cứu người trên bàn mổ nhưng đã dũng cảm lao xuống lũ dữ cứu người trong đêm. Còn nhiều nhiều lắm những hình ảnh đẹp của nhân viên y tế Việt Nam. Nhưng người thực sự làm được những việc hết sức ý nghĩa đó lại chẳng mấy quan tâm hành động của mình được gọi tên là gì.

Ngoài ra, còn phải kể đến những phát minh, sáng tạo, sự cải tiến ra các phương pháp mới để chữa các bệnh hiểm nghèo hoặc phức tạp... của bao nhiêu nhà y học. Bao nhiêu con người đang ngày đêm trong phòng kín không thấy mặt trời để cho ra đời một phát hiện mới. Đó là những hành động không chỉ cứu một người mà là cứu muôn người.

Cuối cùng, mỹ từ “cứu người” này còn có thể dành cho tất cả mọi người chứ không chỉ riêng nhân viên y tế. Họ là những người có trái tim nhân hậu, sẵn sàng dang tay cứu giúp những ai đang trong khó khăn, gặp tình huống nguy hiểm đến tính mạng.

Tính khoa học và chuyên nghiệp không chỉ đòi hỏi kỹ năng, kiến thức mà cả đạo đức của người thầy thuốc. Sự khiêm tốn và chân thành không làm nên một bác sĩ vĩ đại, nhưng hai nhân tố giản dị ấy lại là điều kiện cần để các bác sĩ có khả năng thực sự cứu người.