Núi Chúa xanh tươi, sôi động sự sống nhất miền Khau Sưa. Nó như một viên sa-phia khổng lồ ngun ngút dâng lên trời, sương sớm đọng giọt trên búp lá ngàn cây để nắng mai chiếu rọi. Núi Chúa có niềm kiêu hãnh vừa được khoả chân bên kia xuống dòng sông Hồng đỏ lựng phù sa, lại khỏa chân bên này xuống dòng sông Chảy trong xanh. Bao nhiêu núi thấp, đồi cao, vách đá, khe sâu, rừng thẳm phía đông bắc từ núi Mèn dưới chân Thác Bay dồn lên, phía tây bắc từ núi Cóp đổ xuống, rồi bỗng đẩy vút lên ngọn núi Chúa cao vời vợi. Ngọn núi Chúa chỉ trông thấy vào những ngày trời xanh thăm thẳm không một gợn mây. Chẳng kém những dãy núi trong vùng Tây Bắc, chẳng kém những dãy núi ở khắp miền Khau Sưa, núi Chúa đang giấu trong nó biết bao điều kỳ bí. Chẳng hạn như chuyện về động cậu Cóc, chuyện về chùa São, chuyện về rừng cây kẹn, chuyện về đá ngọc, chuyện về những con rắn mào đỏ, chuyện về lũ hổ vằn, chuyện về thung lũng Bùn... nhiều chuyện hay lắm. Neo theo cha đi khắp rừng, vừa đi vừa không ngừng gieo hạt cây sến, hạt cây nghiến, hạt cây chò xuống đất, thỉnh thoảng lại sà vào ôm gốc một cây nghiến to như cái vựa thóc dưới gầm cầu thang, rồi cố hình dung xem xửa xưa cuộc sống của cậu Cóc trên núi Chúa này như thế nào.
Chuyện thì Neo vẫn nhớ cha kể rằng, xửa xưa cậu Cóc lớn lên chỉ có mẹ mà không có cha. Nhà nghèo khó nên mẹ con cậu Cóc quanh năm đi làm thuê làm mướn cho các nhà giàu ở núi Vây Sơn mãi bên kia dòng sông Hồng. Nhưng người ta chỉ thuê làm những việc ngoài nương rẫy, trên núi, dưới sông suối, không thuê làm những việc trong nhà và người ta cũng không cho mẹ con cậu Cóc được ăn ngủ ở trong nhà. Chỉ vì người ta thấy cậu Cóc có dáng thấp lùn xấu xí, đầu to, mắt lố, da sần sùi, lại lầm lì, ít nói, đã thế, sau giờ làm lụng vất vả cậu Cóc chỉ quanh quẩn chơi với mấy con cóc xù thập thò trong hốc đá. Được cái cậu chăm chỉ, làm việc gì cũng chu đáo và không bao giờ mặc cả tiền công. Dù mẹ con cậu rất nghèo nhưng lại thường đem chút tiền mọn hoặc bắp ngô, củ sắn, chút gạo giúp người nghèo khổ hơn. Làm lụng suốt ngày chẳng đủ ăn, lại bị xem khinh, thế là cậu Cóc bỏ núi Vây Sơn dẫn mẹ xuống phía Nam. Cậu Cóc làm chiếc mảng nứa, đưa mẹ qua sông Hồng, rồi leo núi, băng rừng sang tận dòng sông Chảy trong xanh. Dừng ở một con dốc cao, cậu Cóc nhìn lên lưng núi xa mờ, thấy thấp thoáng bản làng, khói chiều lan tỏa. Cậu Cóc quyết định đưa mẹ lên bản để tìm việc làm. Leo một ngày, hai ngày, ba ngày thì tới bản, là bản Cổ. Mẹ con cậu Cóc được dân bản Cổ đón và chấp nhận chung sống như một thành viên của bản. Cậu Cóc vui lắm. Hàng ngày cậu cùng dân bản đi làm nương rẫy, còn mẹ già ở nhà chăn lợn, chăn dê. Trong bản hễ ai có việc gì khó khăn cần giúp đỡ là cậu Cóc giúp ngay, từ việc phát nương rẫy, trồng cây, lấy củi, làm nhà, thuốc thang cho người đau ốm... Vì thế, cậu Cóc không những được dân bản Cổ yêu quý mà cả muông thú trên đại ngàn này yêu quý. Mỗi lần cậu Cóc lên rẫy trồng rau hay đi hái thuốc, hái nấm, hoặc đi chơi đêm trăng, từng đàn chim bay theo thi nhau hót vang rừng cho cậu nghe. Những con hổ, con gấu, con nai, con lợn lòi, con trâu và cả lũ trăn rắn nữa cũng đi theo cậu cho vui bước chân. Lúc xuống núi, cậu có thể cưỡi nai hay cưỡi trâu, cho đỡ mỏi chân.
Nhiều năm trôi qua, cuộc sống của mẹ con cậu Cóc đã khấm khá, đủ ăn đủ mặc, sống cùng dân bản vui vẻ, ấm cúng. Một hôm, cậu Cóc xuống núi, sang bên kia sông Hồng để tìm giống cây. Trời bỗng nổi giông bão. Mưa gió, sấm chớp ầm ầm hết ngày này đến ngày khác, suốt đêm này qua đêm khác. Gió thổi ào ào. Cây đổ ầm ầm. Nước chảy dữ dội. Đất đá lở sụt từng mảng lớn cùng với dòng nước lũ dữ dội đã cuốn phăng cả rừng cây, bản làng. Mãi trời mới ngừng mưa gió. Cậu Cóc về đến bản thì không thấy còn một ngôi nhà nào nữa. Cậu vừa khóc vừa đi tìm những mảnh thân xác của mọi người, đem chôn dọc theo dòng suối Be, rồi sau này mỗi ngôi mộ chôn mảnh thân xác của dân bản bỗng cùng nảy lên cây xanh có hoa đỏ tươi hoặc vàng tươi - mà nghe nói cây có hoa đỏ tươi mọc từ thân xác đàn ông, còn cây có hoa vàng tươi là mọc lên từ thân xác phụ nữ, người đời gọi là cây kẹn đỏ hay kẹn vàng. Cây kẹn vàng kẹn đỏ mọc dài tít theo dòng suối Be, mỗi mùa hoa vàng hoa đỏ gợi bao thương nhớ người dân bản Cổ. Nhìn núi cao, bản làng trống trơ, cậu buồn vô kể. Rồi suốt năm tháng cậu vào rừng nhặt các hạt cây rừng đem đi gieo khắp nơi có cây bị đổ, đất bị lở. Mãi. Rừng lại lên xanh. Cậu Cóc nhìn rừng càng nhớ mẹ, nhớ người bản Cổ. Suốt ngày cậu lang thang trong rừng, không ăn, không uống gì. Cậu vừa đi vừa khóc, khóc đến hết nước mắt, khóc đến chảy máu tim, khóc đến cạn kiệt cả thân xác. Cậu không thể đi được nữa. Cậu phải bò, bò mãi vào đến cái động đá to lớn bên dòng suối Be thì chết. Cậu Cóc chết, biến thành một tảng đá to. Hình thù cậu Cóc giống như một con cóc khổng lồ đang bò, hai chân sau hơi choãi ra, hai chân trước chống thẳng nâng cái đầu vươn cao lên, đôi mắt lố mở to. Kỳ lạ, mỗi sớm mai khi mặt trời lên tới đỉnh núi Chúa thì đôi mắt của cậu Cóc bỗng đỏ rực như hai hòn than lửa. Từ đấy, mỗi khi bão giông, mưa rừng, bao nhiêu muông thú trên đại ngàn núi Chúa đều chạy vào động cậu Cóc để được che chở, tránh nguy hiểm. Động cậu Cóc thiêng lắm. Hễ ai lên rừng núi Chúa chặt cây và phá đá, nếu không bị cây đè chết, đá quăng chết thì về sau cũng bị ốm đau, bệnh tật mà chết. Người ta bảo những người ấy phá rừng của cậu Cóc nên bị cậu trừng trị. Khiếp lắm! Còn một chuyện kỳ bí nữa cũng liên quan đến cậu Cóc. Ấy là chuyện bỗng nhiên mấy người ở chợ Trám, sau gọi là chợ Ngọc, nơi cuối nguồn suối Be, đi xúc cát suối đã phát hiện ra những viên đá trong suốt có màu xanh biếc và màu hồng tươi như tiết chim bồ câu. Mọi người thấy lạ lùng và kinh hãi, bèn đem cho cụ Quy - già bản trên trăm tuổi xem. Già Quy ngắm nghía những viên đá lạ rất lâu, rồi tròn mắt bảo đây chính là máu và nước mắt của cậu Cóc hóa thành, phải đem ngay lên động cậu Cóc mà thờ cúng. Lúc này già làng mới nói thêm rằng, cứ vào đúng giữa đêm Rằm tháng Giêng, núi Chúa sẽ phát sáng, những tia sáng vút lên trời, lẫn vào ánh trăng Rằm lung linh. Đấy chính là ánh sáng của những viên đá lạ kia, chính là ánh sáng của nước mắt và máu cậu Cóc. Mọi người nghe đều kinh hãi, sụp xuống, cúi lạy núi Chúa.
Nhớ đến đây bỗng Neo ngoảnh nhìn cha, hỏi:
- Cha vẫn nhớ chuyện cậu Cóc chứ?
- Câu chuyện truyền bao đời, làm sao quên! - Ông Sa Thổ đến bên Neo, ngẩng nhìn lên vòm cây nghiến sum suê, cảm giác nhẹ nhõm.
- Chuyện hoang đường! - Neo nheo nheo mắt, tay vỗ mạnh vào gốc cây nghiến xù xì.
- Hoang đường? - Ông Sa Thổ nhìn Neo, trợn mắt - Mày láo! Chuyện cậu Cóc thật đấy. Động cậu Cóc thiêng liêng còn đây. Chuyện người ta tìm được những viên đá màu thì ai cũng biết. Bao nhiêu chuyện kỳ lạ nữa, nếu không phải chuyện của cậu Cóc thì sao tự nhiên thế?
- Hoang đường! - Neo vẫn không nghe cha, làu bàu - Con đi học chữ, các thầy cô giáo bảo các thứ đá là do núi lửa tạo ra. Còn cậu Cóc thì ai đã trông thấy bao giờ? Bịa thì có!
- Láo quá! - Ông Sa Thổ cáu - Mày dái hạt vừng, biết gì!
- Thế ai trông thấy cậu Cóc mà kể cho cha?
- Cụ Quy già làng kể, không tin à?
- Thế ai trông thấy mà kể cho cụ Quy nghe?
- Chắc là cha cụ Quy chứ ai nữa! - Ông Sa Thổ tự tin.
- Chẳng ai biết cha cụ Quy là ai thì còn biết đâu mà lần nữa? - Neo làu bàu trong miệng, tay vung nắm hạt nghiến ra xung quanh, vẻ mặt đầy nghi ngờ.
- Thế cha hỏi con… - Ông Sa Thổ im lặng một lúc, suy nghĩ cách ứng khẩu với thằng con ngang phè - Cha hỏi con rằng, thầy cô giáo nào trông thấy núi lửa làm ra những viên đá màu kia?
- Đấy là hiện tượng tự nhiên của đất trời! - Neo trả lời ngay.
- Ừ, núi lửa làm ra các loại đá là hiện tượng tự nhiên của đất trời. Còn chuyện cậu Cóc là chuyện của cuộc sống thật ở núi Chúa này đấy.
- Mấy người chỉ muốn làm oai cho núi Chúa, thổi chuyện hoang đường. - Neo làu bàu.
- Ai thổi chuyện hoang đường? - Ông Sa Thổ chỉ tay ra khắp rừng, nói một thôi một hồi - Mày không nhìn thấy gì hử? Núi Chúa giàu đẹp nhất miền Khau Sưa. Động cậu Cóc còn đây. Suối Be đầy cá còn đây. Thác Tu Mi ào ào đổ nước còn đây. Đá đỏ ru-by có kia. Đá xanh sa-phia có kia. Cây kẹn hoa đỏ hoa vàng còn kia. Mày bảo ai thổi hoang đường, hử?
- Hoang đường!
- Ừ, hoang đường mà khối người tìm đến đây gạ mua núi Chúa làm du lịch sinh thái đấy.
- Ai mà nhiều tiền mua núi Chúa chứ?
- Một ông ở thị trấn Khau Sưa, ừ, cái ông Tử Pín gạ mua rồi đấy!
- Thì bố bán phứt đi, tha hồ tiền, giàu phải biết nhé!
- A, thằng láo! Tao mà bán núi Chúa à? Dân bản Nà Lai mà bán núi Chúa à? Có là đồ mất giống! Ai bán quê cha đất tổ chứ? Mày hiểu thế nào là quê cha đất tổ không?
Nghe thế, Neo không thể trả lời cha, đứng im lặng. Ông Sa Thổ nhìn thẳng vào mặt thằng con trai ngang phè, chợt giật mình sao bây giờ ông mới thấy nó giống mình đến thế. Cũng đôi mắt to sáng, tràng mày dài rậm, mũi to hơi dài, tai to, miệng rộng, hàm bạnh, da bánh mật, nom rắn chắc như một cây nghiến ở núi Chúa này. Ông Sa Thổ đưa tay xoa cằm râu, bật cười khà khà, nháy nháy mắt nhìn cái phiên bản của ông với vẻ khoái chí. Rồi ông hất hàm, hỏi Neo:
- Hôm nọ mày nói thôi đi học là sao?
- Con không muốn học nữa, thế thôi!
- Chưa được mười lăm tuổi, mày ở nhà làm gì?
- Con với chị Sương cùng làm nương, làm ruộng, cho cái Nương đi học.
- Mày ngại học, chắc lại muốn tìm gái chứ gì? - Ông Sa Thổ cười khẩy.
- Còn lâu! - Neo lườm cha.
- Lâu cái con dúi à? - Ông Sa Thổ gật gù, giọng trêu - Tao sẽ cho mày lên Mã Yên Sơn, lên Phố Ràng ở rể bạn tao, hử?
Thế là từ chuyện cậu Cóc, hai cha con ông Sa Thổ ngoắc sang chuyện Neo đi ở rể. Neo chưa hiểu lắm về chuyện ở rể, lấy vợ, nên cứ làu bàu, lườm cha. Còn ông Sa Thổ khi nhắc đến chuyện đi ở rể, lại chợt nhớ cái ngày xưa mới mười ba tuổi ông đã được bố mẹ cho đi ở rể tận Phố Ràng. Bé chẳng biết gì chuyện vợ chồng, cứ mải làm nương rẫy. Năm bảy chín, mới mười sáu tuổi thì khai tăng lên mười tám để đi bộ đội, đánh nhau tít mù tận Vị Xuyên, mãi năm chín mươi mới xuất ngũ, về đẻ liền mạch cái Sương, thằng Neo, cái Nương. Mới ngày nào bé tí, giờ thằng Neo đã bằng tuổi ông ngày đi ở rể, biết cãi ông ra trò. “Hừ, thằng ranh con! Mày không hiểu rằng máu, thịt, xương, tủy của ông cha mày và mày nữa, đều có giọt nước trong nước mát suối Be núi Chúa, đều có vị bùi của quả trám núi Chúa, có vị ngọt của măng vầu, măng nứa núi Chúa, có vị chát vị bùi của hoa chuối núi Chúa, có vị ngọt thơm của con cá sỉnh, cá sộp, cá bỗng suối Be núi Chúa..., nhớ đấy!”. Ông không muốn tranh luận với thằng con ngang phè nữa. Ông hậm hụi đi về phía thung lũng Bùn. Phía này mênh mông rừng nguyên sinh. Bao nhiêu là cây gỗ quý. Toàn những cây cao lớn nhất rừng, gốc to xù xì mưa nắng và thời gian, mấy người ôm không xuể, ngọn toả bóng sum suê. Dưới tán cây chằng chịt loài dây leo loằng ngoằng mốc thếch chẳng khác gì lũ trăn rắn đang cuộn mình leo trèo, đấy là dây gắm, dây vỏ mụng, dây song, dây vỏ đắng, dây hèo, dây mây... Chúng quấn lấy các thân cây mà leo lên, bò ra cành lá, khiến rừng cứ chằng chịt bịt bùng, mặt đất ẩm ướt quanh năm, lá mục hoang hoải thành mùn đất ngập cả bàn chân, vỏ cây lấp loá lân tinh, nhiều muỗi vắt đến kinh hãi. Xung quanh núi Chúa, những cánh rừng nguyên sinh như thế này, chẳng biết từ bao đời đã trở thành núi vàng núi ngọc, quý giá như chính cuộc sống của con người dưới chân núi. Rừng quý còn đến bây giờ là nhờ người dân quanh vùng không chặt phá, không khai thác, lại nữa, cũng là nhờ hồn thiêng cậu Cóc. Thực ra, mấy năm trước có một vài kẻ xấu đã chặt trộm, xẻ mất hơn chục cây nghiến và cây chò chỉ. Khốn khổ, chúng hì hụi kéo mấy chục hộp gỗ xẻ ra đầu nguồn suối Be, thả trôi xuống thác Tu Mi, khi ngang qua động cậu Cóc thì bị lũ rắn mình vằn như nứt ra từ kẽ đá lao tới đớp cho mỗi đứa một nhát, chết tươi. Cả lũ trộm gỗ chết cùng với mấy chục hộp gỗ trôi về cuối nguồn suối Be được dân bản vớt lên. Người chết được dân bản mai táng ven rừng. Gỗ thì đem về đền thờ Thần Y Đăm để lễ tạ tội, sau mới đem dùng sửa chữa đền. Dân bản quanh vùng được phen khiếp vía, càng không một ai dám xâm phạm rừng núi Chúa. Ông Sa Thổ nhớ chuyện này, lòng càng thấy tự hào về núi Chúa thiêng liêng. Ông thật lòng coi những cây cổ thụ trên rừng núi Chúa như là những cây thần - cây thần thiêng liêng bảo vệ núi, bảo vệ cho suối, sông, cánh đồng, bảo vệ cuộc sống con người, bảo vệ cả muôn loài muông thú nữa. Nghĩ về rừng núi Chúa với cả tấm lòng thành như vậy, mới lại cũng là để giữ một truyền thống tốt đẹp của ông bà cha mẹ trong việc gieo rừng, nên năm nào vào mùa xuân, nhà ông và cả bản Nà Lai, bản Cò Nòi nữa, nhà nào cũng bắt các con cháu cùng nhau lên núi Chúa để gieo hạt cây rừng. Ông Sa Thổ vừa nghĩ vừa cắm một hạt nghiến xuống cạnh hốc đá. Ông lẩm nhẩm: “Ời, cầu giời mưa thuận gió hoà cho mầm cây này mọc lên xanh tốt, cao xanh lên mãi, cứng cáp sum suê trước mưa nắng gió bão, làm cho rừng núi Chúa thêm xanh ngút ngàn”. Ông dừng lại lúc lâu, đợi Neo đến gần, hai cha con lại cùng gieo hạt. Hai cha con ông Sa Thổ vừa gieo hạt cây rừng vừa mải chuyện nên chẳng mấy chốc ra đến chân rừng.
Vừa bước ra, ông Sa Thổ phát hoảng khi thấy cánh rừng bên cạnh bốc cháy, lửa khói ngút trời. Tiếng nổ lốp rốp, chốc chốc lại nổ đùng đùng như tiếng sấm, đấy là tiếng nổ phát ra từ những cây nứa ngộ và cây vầu. “Chết thật!”. Ông Sa Thổ đứng ngẩn nhìn cánh rừng già đã bị chặt phá từ trong năm, nay sắp vào hạ, gia chủ đốt để chuẩn bị cho vụ lúa nương hè thu. Tiếc quá! Cánh rừng kia ông biết có nhiều vầu, nứa, quý nhất là nứa ngộ và những cây trám trắng mỗi mùa cho bao nhiêu là quả ngon quả bùi, cho bao nhiêu là măng ngon măng ngọt, rồi chim chóc, gà rừng, cầy, dúi, cáo nữa. Thế mà bây giờ người ta chém chặt bừa bãi, đốt cháy hết chỉ để trồng một ít lúa nương, phí phạm núi rừng quá thôi. Ông Sa Thổ còn đương đứng ngơ ngẩn nhìn về đám rừng cháy rừng rực một góc trời thì Neo rẽ đường cỏ gianh ra chân đồi tìm con Trâu beo - tên con trâu cà to lớn, khỏe như beo rừng, có bộ lông đen nhánh, đôi sừng nhọn hoắt từng húc chết một con gấu xám trong rừng măng vầu bên suối Be. Neo lần theo tiếng mõ lốc cốc lốc cốc, thấy con Trâu beo đang mải miết gặm cỏ cạnh nương sắn. Neo hê hê gọi Trâu beo, rồi lại gần xoa xoa tay lên đầu nó, vỗ vỗ nhẹ vào vai nó. Con Trâu beo được chủ vỗ về âu yếm, nó nghênh nghênh cái sừng lên, hai mắt lim dim, miệng khẽ ọ ẹ vẻ sung sướng. Neo gỡ cuộn dây chạc quanh sừng, rồi nhảy phóc lên lưng nó. Pay pay1! Neo giật giật dây, dập nhẹ chân vào sườn Trâu beo. Trâu beo hiểu ý chủ, cuốn hai chân trước bổ lên ngọn cỏ, chạy về phía suối Be.
Vừa ra khỏi nương sắn, Neo nghe tiếng kêu dữ dội của cha: “Neo ơi! Con gấu đuổi đằng sau đấy!”. Neo ngoảnh lại, giật thót, thấy con gấu xám to như con nghé đang lừng lững lao phía sau. Hình như nó là con của con gấu xám bị con Trâu beo của nhà Neo húc chết năm nào, bây giờ nó rình được Trâu beo, liền lao vào trả thù cho bố nó. Hay nó nghĩ mình đang đốt rừng măng vầu, măng nứa, rừng quả trám, phá mất miếng ăn của nó mà nó trả thù đây. Nguy rồi! Neo quất mạnh đuôi dây chạc lên vai con Trâu beo, vừa quất liên tục vừa hét: “Men khửn! Men khửn2!”. Con Trâu beo cuốn vó lồng về phía trước, bốn chân nó to chắc như bốn cái cột chò nhà sàn đạp gãy rạp hết cỏ cây. Con gấu xám đuổi sát sạt, có lúc tưởng ngoạm được vào vó sau của Trâu beo. Ông Sa Thổ chạy ngược lại cứu nguy cho Neo, không còn cách nào khác buộc ông phải giương súng kíp lên trời, bóp cò. “Pùm!”. Cuộc rượt đuổi vẫn không ngừng. “Pùm” - Ông Sa Thổ nhanh tay tra đạn, bắn nữa. Hai phát súng không dọa được gấu xám, trái lại, tiếng súng càng làm nó hăng tiết. Nó dường như không thèm nhìn về phía đối thủ đang nhả ra tiếng nổ chết chóc, mà cứ chạy nhồng nhồng theo sau con Trâu beo, không hề dừng lại, không hề ngoảnh ngang, thỉnh thoảng nó lại nhổm cao khỏi làn cỏ gianh để nhìn cho rõ đối thủ, miệng gầm gừ, đôi mắt ánh xanh lét dữ tợn. Nó đuổi Trâu beo vượt qua chỗ ông Sa Thổ nấp, chỉ còn quãng nữa là đến suối Be. Neo gắng hết sức giật dây chạc hướng Trâu beo lao xuống bãi soi ven suối mướt mát ngô với rau bí đỏ, phía ngoài bãi, bên những gốc cây kẹn cổ thụ có ngầm nước sâu dưới chân mấy tảng đá lớn, chỗ mà Neo và Trâu beo thường hay tắm sau những buổi lên nương mệt nhọc. Không kịp rồi! Neo liều mình lộn xuống bãi soi. Con Trâu beo liền khựng lại, quay ngoắt, bốn chân xiết sâu bắn toé đất, hai chiếc sừng nhọn hoắt đón đường chạy của gấu xám, vẻ muốn chỉnh lại tư thế đánh nhau. Hai chân sau Trâu beo hơi giạng ra, hai chân trước hơi nhún xuống như xuống tấn, mắt đỏ long sòng sọc, một sừng nhọn nghênh đón đối thủ. Bị bất ngờ, gấu xám sững lại, nhổm lên, cái ức trắng như thắt nơ cứ rung rung, miệng gầm gừ dữ tợn. Hai đối thủ gườm gườm đối đầu trong tiếng nổ đùng đùng, trong ánh lửa chiều cháy rừng rực. Nhân lúc hai con thú mải lừa miếng nhau, Neo chạy ào ra suối, nhảy ùm xuống nước, lặn sâu vào hườm đá.
1. Pay pay: Đi đi!
2. Men khửn: Nhanh lên!