H
ầu hết chúng ta đều lúng túng, vụng về trong tha thứ. Có lẽ chúng ta giỏi nổi giận nhưng không giỏi tha thứ. Chúng ta khuyên con cái nên tha thứ, nhưng không dạy chúng cách tha thứ như thế nào vì chính chúng ta cũng không biết cách. Tha thứ giống như chiếc cối xay gió, một món đồ cổ dễ thương mà những người có chiều sâu về tâm hồn ngưỡng mộ. Nhưng cho dù ngưỡng mộ đến đâu, chúng ta cũng không thể dùng được trong cuộc sống hiện đại.
Khi tha thứ, chúng ta cảm thấy yếu ớt, nhu nhược, có cảm giác phản bội lại chính mình, phải đầu hàng, chịu thua trước đối phương. Chúng ta cảm thấy mình nhỏ bé, đáng thương và thảm hại.
Tiểu thuyết gia Cynthia Ozick đã vạch rõ sự trái ngang của tha thứ: “Tha thứ rất tàn nhẫn. Nó quên đi nạn nhân. Nó phủ nhận cái đúng của nạn nhân. Nó khuất lấp nỗi đau khổ và cái chết. Nó nhận chìm quá khứ. Nó nuôi dưỡng sự nhạy cảm bằng cái giá của sự lãnh đạm đối với nạn nhân”.
Có lẽ chúng ta đồng tình với Cynthia Ozick. Còn nếu có phản đối, chúng ta cũng không biết làm cách nào để có thể thứ tha. Nếu như ai đó có thể tha thứ cho tội giết người thì liệu họ có giống như tôi: hết sức khó khăn mới bỏ qua cho một gã đã cắt ngang xe tôi trên đường. Tôi không đưa ra lý do chính đáng để từ chối sự tha thứ trong khi Cynthia Ozick cho rằng, bà đấu tranh giành lại quyền công bằng chính đáng cho nạn nhân. Tôi chỉ là một người nhỏ mọn, ích kỷ đã nguyền rủa tên tài xế cắt ngang xe tôi. Lý do là vì hắn đã làm phiền tôi.
Thà bùng nổ vì giận dữ còn hơn là chịu thiệt thòi để tha thứ. Dostoyevsky mô tả thái độ này trong tác phẩm “Anh em nhà Karamazov”:
“Trên đời này có ai có cái quyền tha thứ và có thể tha thứ? Tôi không muốn sự hòa thuận. Với tình thương, tôi không muốn nó... Tôi thà chịu đau khổ khi không trả được thù và không giải tỏa được nỗi căm phẫn, thậm chí cả khi người ta hại tôi. Chúng ta phải trả giá rất đắt để có được sự hòa giải, hòa thuận; nó vượt ra ngoài cái giá mà chúng ta phải trả để dấn bước vào sự hòa giải; và vì thế, tôi vội vàng trả lại chiếc vé vào cổng đó... Đó không phải là tại tôi không chấp nhận Thượng đế, tôi chỉ muốn trả lại cho Ngài chiếc vé đó thôi.”
Tha thứ làm sụp đổ thái độ như thế đấy.
Henry Clay Frick và Andrew Carnegie là hai đại gia trong ngành công nghiệp Mỹ đầu thế kỷ XX. Họ từng là đôi bạn thân thời niên thiếu nhưng đã trở thành kẻ thù của nhau trong những thập niên cuối đời. Một hôm, Carnegie gởi cho Frick một thông điệp, hỏi xem liệu hai người có thể gặp mặt nhau giải quyết mâu thuẫn không. Carnegie cho biết cả hai đều đã già hết rồi và thời gian sống không còn bao lâu nữa. Đọc xong những dòng chữ đó, Frick hồi âm ngay cho ông bạn cũ: “Tôi sẽ gặp ông ở địa ngục”.
Tôi tự hỏi không biết mối quan hệ giữa Frick và Carnegie có giống chúng ta và ai đó không. Những gì tôi thấy là Frick quá kiêu căng và tự phụ. Thậm chí ông cũng không thèm gặp Carnegie để thảo luận nữa. Dù thông điệp ông ta gửi cho Carnegie rất ngắn gọn, cộc lốc nhưng cho thấy sự đổ lỗi cho nhau. Cả hai xuống địa ngục hòa giải là chuyện không thể.
Giác quan của tôi cho rằng Frick không dám. Tận trong thâm tâm của Frick, ông không hề gan dạ, dũng cảm tí nào cả. Ông sợ tha thứ, sợ cảm giác bất an, sợ thú tội, sợ sự ăn năn hối cải, sợ luôn cảm giác bối rối, lúng túng và lòng tốt của chính ông.
Không phải là đại gia trong ngành công nghiệp nhưng bạn và tôi, chúng ta có thể là những đại gia của lòng thù hận và giận dữ khi xung đột với người khác, đặc biệt với những người chúng ta thương yêu. Dù người ấy có khẩn cầu, van xin: “Mình ơi, hãy mở cửa làm lành nhau đi”, chúng ta vẫn đứng bên trong với tâm trạng nặng nề mà nói rằng: “Tôi sẽ gặp cô ở địa ngục”. Chúng ta cảm thấy an toàn hơn khi từ chối lời van xin hơn là mở cửa ra và bỏ vũ khí xuống.
Cố chấp và bảo thủ như thế nhưng rõ ràng chúng ta tự biết mình đang sợ. Và như thế nghĩa là chúng ta đã đẩy lùi nền văn minh của loài người một bước. Chúng ta biết mình không sống theo những điều đã răn dạy con cái. Chúng ta không phải là vĩ nhân mà chỉ là những tên ích kỷ.
Làm sao có thể đẩy lùi sự ích kỷ và cái tôi chứ? Điều mà chúng ta thường làm là thù hận và trả thù. Tha thứ chặn đứng hành động đó. Nó khiến mối bất hòa giảm xuống cực điểm. Nếu Hamlet nói với ông bố dượng rằng: “Đừng bận tâm, bố ạ, rồi mọi chuyện sẽ ổn thôi. Chúng ta sẽ tiếp tục sống, bố nhé”; nếu Othello nói rằng: “Nỗi ghen tuông của tôi chả đâu vào đâu. Tôi yêu Desdemona và tôi sẽ tha thứ cho cô ấy tất cả”... thì những vở kịch này có lẽ sẽ thất bại.
Tuy nhiên, những tác phẩm bất hủ kia vẫn cứ được diễn trên sân khấu qua hàng thế kỷ. Shakespeare hiểu được cuộc sống. Ông hiểu được con người. Hầu hết chúng ta đều không tha thứ, ít nhất cho đến khi quá muộn. Chúng ta khó có thể ngăn chặn được cảm xúc giận dữ khi bị chọc tức. Nổi giận và xuôi theo cảm xúc quả thật thoải mái. Trả được thù mới là anh hùng và gan dạ! Thế giới này là thế giới của kẻ mạnh. Nếu chúng ta không “nuốt” đối thủ trước, chẳng chóng thì chầy, chúng ta sẽ bị “nuốt”.
Trong trường hợp này, tha thứ không phải là một chiến lược thực tế. Nó là một ý kiến hay nhưng tác dụng ngược, khiến cho chúng ta tiều tụy, héo mòn. Nếu không trả thù, chúng ta sẽ bị lợi dụng. Sẽ chẳng ai quan tâm đến việc chúng ta có đạo đức như thế nào đâu, chúng ta rồi sẽ bị thất bại trong trò chơi của cuộc đời. Tha thứ chỉ để dành cho những kẻ nhu nhược, yếu đuối và khờ dại.
Thế nhưng, hầu hết chúng ta đều xem thường một sự thật rất quan trọng: Khi ghét ai đó, chúng ta mới chính là người bị tổn thương.
Tha thứ, cũng như từ bỏ và đoạn tuyệt, rất khó thực hiện và gây cảm giác tồi tệ cho ta. Nhưng chúng có thể cải thiện sức khỏe của ta cả về thể chất, tình cảm lẫn tâm linh. Nhiều người trong chúng ta tránh né việc tha thứ vì nó khiến họ đau đớn. Nhưng nếu không học cách tha thứ và cởi bỏ, chúng ta chính là người phải trả giá. Ta sẽ hứng chịu đau khổ theo nhiều cách khác nhau trong suốt cuộc đời mình. Mối quan hệ, công việc và sức khỏe của ta cũng sẽ bị ảnh hưởng. Ngược lại, ta sẽ có tất cả, chỉ bằng cách tha thứ mà thôi.
Các bác sĩ tâm lý đã thừa nhận sự hiện hữu của “phản ứng cởi bỏ bị hoãn lại”. Khi cứ tiếp tục chất chứa lòng thù hận hay giận dữ, chúng ta sẽ trở nên yếm thế, ít tin tưởng, ít hy vọng, hay gây gỗ hơn và do đó, ít gặt hái được thành công hơn trong mọi lĩnh vực của cuộc sống. Sự giận dữ sẽ thống trị suy nghĩ của ta khiến ta trở nên khó gần gũi trong mắt mọi người xung quanh. Trong công việc, vì năng lượng tinh thần của ta bị phân tán vào những điều tiêu cực nên năng suất, hiệu quả làm việc giảm sút. Càng thù ghét đối thủ, cái giá chúng ta trả càng cao, càng bị ám ảnh, lo lắng nhiều hơn. Chúng ta tự hủy hoại mình khi theo đuổi sự hận thù.
Người theo Thiên Chúa giáo có câu cầu nguyện: “Xin Chúa hãy tha thứ cho chúng con cũng như chúng con tha thứ cho những kẻ có tội với chúng con”. Nhưng sống trong xã hội ngày nay, hầu hết chúng ta đều không mặn mòi lắm với sự tha thứ vì có vẻ như điều đó cản trở ta rất nhiều. Tha thứ vẫn được xem là hành động rất cao đẹp nhưng lại thiếu thực tế.
Thay vì khuyến khích tha thứ, xã hội lại làm điều trái ngược. Từ hàng ngàn năm nay, bộ máy chính quyền thiết lập hệ thống pháp luật đồ sộ để giúp con người trả thù và đền tội. Chúng ta tôn vinh cơ chế pháp luật này, bỏ tù người phạm tội, thậm chí xử tử họ. Chúng ta có trường lớp đào tạo công chức để duy trì, bảo vệ bộ máy này. Qua việc kiện tụng và kết tội, qua các bước thực thi pháp lý để xử tội, chúng ta đã dành nhiều thời gian, tiền bạc vào việc trả thù những người mang tội với chúng ta.
Vậy làm sao có thể học được cách tha thứ? Tha thứ xuất phát từ mong muốn hòa giải và sau đó là cố gắng để bỏ qua lỗi lầm. Nó xuất phát từ việc nói về nỗi đau của chúng ta nhiều lần, rồi sau đó tìm tình thương ở người khác và thừa nhận sự không hoàn hảo trong chính chúng ta.
Tha thứ không chỉ lạ thường, đau đớn và khó khăn, nó còn rất ngọt ngào. Đó là sự ngọt ngào sâu lắng, chứ không đầy cám dỗ như trả thù. Nó cũng giống như sự ngọt ngào của hơi thở nhẹ nhàng khi nói lời tạm biệt, sự ngọt ngào của ánh lửa mùa thu, sự ngọt ngào mà chúng ta thưởng thức khi chinh phục nỗi sợ hãi.
Tha thứ xuất phát từ tận thâm tâm mỗi người, từ việc nhận thức được rằng chất chứa lòng thù hận chỉ khiến ta thêm đau khổ mà thôi. Hãy làm theo phúc âm của Thánh John: “Nếu tha thứ cho bất cứ tội ác nào thì chúng ta sẽ được tha thứ; nếu chúng ta cứ chất chứa bất cứ tội ác nào thì chúng vẫn cứ ở đó mà không đi”. Cái ác tồn tại dưới dạng năng lượng của cuộc sống, trong tất cả chúng ta, nhưng đặc biệt là chúng không tồn tại ở người bị thù ghét mà lại hiện diện ở người không tha thứ.
Đây là một sự thật mang tính khoa học hơn là đạo lý. Khi chất chứa lòng thù hận, nó phát triển và lan rộng trong cơ thể chúng ta, giống như khối u ác tính. Bạn có biết rằng đã có người chết dần, chết mòn vì căn bệnh giận dữ di căn không?
Tha thứ làm khối u này nhỏ lại và cuối cùng chữa được bệnh. Nhờ phương pháp chữa trị bằng tha thứ, khối u ác tính ấy teo dần đi và mất hẳn.
Tha thứ bắt đầu từ sự chối bỏ, từ phản ứng một cách máy móc theo phản xạ tự nhiên của con người, và chọn cách để chống lại phản ứng của con người.
Tha thứ trái ngược với thù hận. Vì tính thuận nghịch của quá trình hành động nên việc trả thù có thể được tính toán, ước lượng; còn tha thứ thì không. Do đó, tha thứ để lại dấu hiệu bản chất của hành động gốc. Nói cách khác, tha thứ là phản ứng duy nhất không đơn giản là phản ứng lại kích thích mà là hành động theo một phương cách mới mẻ hoàn toàn. Tự do của sự tha thứ là thoát khỏi xiềng xích của lòng thù hận.
Tha thứ bắt nguồn từ khao khát muốn kết thúc nỗi đau hơn là sự thỏa mãn nông cạn của hành động trả thù. Chúng ta tồn tại giống như vật thể trong một cuộc thí nghiệm tâm lý. Để thoát ra ngoài cuộc thí nghiệm này, để vượt lên trên các bước lập trình khoa học, chúng ta phải nhìn vào ý chí, sự khôn khéo và quyết tâm vượt ra khỏi vòng chế ngự của bản năng. Chúng ta phải dùng đến những dây thần kinh thiêng liêng nhất để sắp xếp, bố trí lại điều mà ta cho rằng không thể thực hiện được: hành động tha thứ.
Chúng ta chối bỏ tiếng nói của sự tha thứ vì nó quá yếu ớt, mờ nhạt và xa lạ đối với ta. Chúng ta gạt bỏ nó vì nó không quen thuộc với loài người. Chúng ta có lý. Những thanh âm có thể dễ dàng nhồi vào tâm trí ta thường là “Đánh đi!”, “Hãy đấu tranh!”, “Đòi lại công lý!” và “Báo thù!”...
Nhưng nếu lắng lại với nội tâm, chúng ta có thể nghe một thanh âm khác thông minh hơn, nó thúc giục chúng ta biết cách sử dụng thời gian sống sao cho hiệu quả nhất. Dàn hợp xướng đó dạo đi dạo lại điệp khúc: “Tha thứ, tha thứ và hãy tha thứ”.
Nếu biết lắng nghe, thấu hiểu và hành động trước, chúng ta sẽ không bao giờ hối hận. Không có gì là quá muộn!