6Nhân tố khó đoán của tự nhiên: Tính khí của con bạn là gì?

“Nếu tôi chấp nhận ánh nắng mặt trời và sự ấm áp, thì tôi cũng phải chấp nhận cả sấm sét và chớp giật nữa.”

– Kahlil Gibran

Những nội dung chính

Bạn chính là chuyên gia giỏi nhất về con bạn. Chỉ cần một giây để lắng nghe tiếng cười khúc khích của trẻ thôi là bạn đã có thể tìm thấy trẻ giữa hàng trăm trẻ khác. Khuôn mặt của trẻ là duy nhất, giọng nói của trẻ là duy nhất và tính cách của trẻ cũng là duy nhất!

Mỗi đứa trẻ được sinh ra với những tính cách tương ứng với những dấu vân tay của trẻ. Trẻ sẽ sở hữu một vài trong số vô vàn những nét tính cách khác nhau như thông minh, hài hước, chính trực và những đặc tính thú vị khác được gọi chung là tính khí.

Tính khí là cách một người tương tác với thế giới: tốc độ, thái độ, sự linh hoạt, tâm trạng chung và rất nhiều yếu tố khác. Các giai đoạn phát triển của trẻ cũng giống như tất cả các trẻ khác; nhưng tính khí của trẻ – giống như hình dáng một bông tuyết – hoàn toàn là của riêng trẻ. Hiểu được những giai đoạn phát triển của trẻ sẽ giúp bạn biết được những mốc phát triển nào trẻ đang hướng tới đồng thời dự đoán xem trẻ sẽ chào đón những giai đoạn đó với sự thích thú hay tiếp cận nó bằng sự thận trọng.

Nắng ấm, tuyết rơi, bão tố – đâu là tính khí của con bạn?

“Nắng ấm thơm tho, mưa thì tươi mát, gió thật mạnh mẽ, tuyết lại đầy hứng khởi; không có cái gọi là thời tiết xấu, chỉ là có nhiều kiểu thời tiết đẹp khác nhau mà thôi.”

– John Ruskin

Ngay cả trong thời kỳ của tổ tiên người tiền sử sinh sống, tôi cũng dám chắc rằng có sự tồn tại của những nét tính khí khác nhau. Mỗi bộ tộc sẽ tồn tại những chàng Tarzan vui vẻ, một số chàng Tarzan hay xấu hổ, một số dễ tính, một số giống như những chàng rocker thời hiện đại với tính khí bốc đồng, thiếu kiên nhẫn và luôn luôn sôi nổi! Các nhà khoa học chuyên nghiên cứu về loài tinh tinh cũng tìm thấy những nét tính cách khác biệt trong cộng đồng loài vượn hoang dã.

Hiểu tính khí của trẻ cũng quan trọng như việc bạn cần biết rõ hôm nay thời tiết sẽ ra sao. Ví dụ như khi bạn muốn đi dạo. Vậy hôm nay trời nắng nóng hay có tuyết rơi? Hơn nữa, khi biết mình hy vọng chuyện gì sẽ xảy ra, bạn sẽ có thể chuẩn bị một chút và buổi đi chơi sẽ dễ chịu hơn rất nhiều. Cuối cùng, nếu bạn chuẩn bị áo quần phù hợp với thời tiết bên ngoài thì ngay cả mùa đông giá lạnh cũng sẽ trở nên tươi đẹp và lộng lẫy.

Tương tự như vậy, khi bạn phải đưa một đứa trẻ chập chững cùng đi đến cửa hàng, việc biết được tính khí của trẻ – trẻ nhanh nhẹn hay chậm chạp, thích thú hay e sợ những địa điểm mới, dễ hay khó thích nghi với sự thay đổi – việc này sẽ giúp bạn lên kế hoạch làm công việc hằng ngày sao cho phù hợp với tính cách của trẻ. Hy vọng rằng điều đó sẽ giúp bạn tránh được những trận cuồng phong và hướng tới cầu vồng!

Đến nay, chúng ta vẫn chưa thực sự hiểu rõ tính khí của con người được di truyền qua hệ gen như thế nào. Nhưng nhìn chung, “cha nào con nấy”. Cha mẹ dè dặt thì con cái cũng dễ xấu hổ, cha mẹ ầm ĩ thì con cái cũng có khuynh hướng ồn ào. Nhưng cũng có những trường hợp hai người thủ thư dịu dàng, nhỏ nhẹ lại có một đứa con ồn ào, sôi nổi.

Chín nét tính khí cơ bản mà con bạn có thể sở hữu khi sinh ra nhìn chung cũng sẽ không có nhiều thay đổi trong suốt 18 năm sau đó. Nếu trẻ trưởng thành để trở thành một bông hồng, trẻ sinh ra sẽ giống một nụ hồng. Điều đó không có nghĩa là bạn hoàn toàn không có ảnh hưởng gì đến trẻ. Với sự quan tâm luôn được điều chỉnh sao cho phù hợp với nhu cầu độc đáo của trẻ, bạn có thể giúp bụi hồng đó lớn lên khỏe khoắn, mạnh mẽ và nở hoa rực rỡ.

Ba kiểu tính khí tiêu biểu nhất

Không phải tất cả các bậc cha mẹ đều làm những công việc giống nhau. Ngay khi trở thành một bác sĩ nhi khoa, tôi nhận thấy rõ ràng rằng một số trẻ dễ tính với cha mẹ của mình hơn những trẻ khác. Nhiệm vụ của bạn là nuôi dạy một đứa trẻ – đó là con của bạn. Để làm tốt nhiệm vụ ấy, bạn cần trả lời một câu hỏi, “Tính khí của đứa con chập chững của bạn là gì?”

Tất cả chín đặc điểm tính khí đều xuất hiện ở tất cả trẻ em. Nhưng các chuyên gia nhi khoa đã nhận thấy rằng khi họ cẩn thận đánh giá hành vi của trẻ thì sự kết hợp của chín đặc điểm này thường tạo nên ba kiểu tính khí sau:

Khoảng một phần ba số trẻ không thuộc chính xác một nhóm tính khí nào cả. Ví dụ, bé Will nhìn chung dễ tính và hòa đồng nhưng vô cùng nhạy cảm với quần áo gây ngứa và các mùi quá nồng. Bé cũng rất ồn ào và nhiều năng lượng. Vậy bé thuộc nhóm trẻ dễ tính (vì thuyết phục bé khá đơn giản), hay cẩn trọng (vì bé nhạy cảm), hay mạnh (vì bé rất năng động)? Rõ ràng là bé có đủ đặc điểm của cả ba nhóm tính khí đã nêu.

Nếu bạn vẫn không chắc chắn con mình thuộc nhóm nào, bạn có thể dành 15 giây để làm một bài kiểm tra nho nhỏ như sau: Dẫn trẻ đến một trung tâm thương mại đông đúc và ồn ào, bỏ tay con ra và quay lưng lại với trẻ trong khoảng vài giây. Trẻ sẽ làm gì? Bắt đầu khóc lóc? Chỉ đứng yên đó? Chạy đến cửa hàng gần nhất và không thèm quay lại? Phản ứng của trẻ trong tình huống này sẽ giúp bạn có nhận thức cơ bản về tính khí của trẻ.

Trẻ chập chững dễ chịu: Dịu dàng và ôn hòa

“Không quá lạnh, không quá nóng – chỉ vừa đủ!”

– Goldilocks và ba chú gấu

“Bé Evan tỉnh dậy trong tâm trạng rất vui vẻ và lững thững đi vào bếp để ăn sáng. Tuy nhiên, một sự cố nhỏ đã xảy ra khi món ngũ cốc yêu thích của cậu bé 26 tháng tuổi này ‘biến mất ’ (hết sạch) khi mẹ mới chỉ đổ được vài hạt vào bát cậu. ‘Ăn nữa!’, cậu bé đòi, giọng càng lúc càng vút lên. Chuck – bố cậu – vội lấy ra một hộp ngũ cốc loại khác trong tủ bếp và đổ vào bát cho con trai. Evan nhìn xuống bát và thấy loại ngũ cốc khác lúc trước, cậu bé tỏ ra thất vọng thấy rõ. ‘À!’, Chuck nói, ‘Đây cũng là loại con thích mà! Con ăn thử đi!’ Evan nhúng thìa vào bát ngũ cốc trộn sữa và chẳng mấy chốc đã chén hết cả bát!”

Trẻ dễ tính dường như có cuộc sống khá yên bình. Các bé quan tâm nhưng đồng thời cũng không để ý. Các bé không quá bận tâm nếu bị u đầu sứt trán. Các bé vượt qua sự buồn bực tương đối dễ dàng. Điều đó không có nghĩa là trẻ dễ tính không bao giờ ăn vạ hay cư xử bướng bỉnh khi có chuyện không hay xảy ra – chắc chắn là đôi lúc sẽ có – trẻ dễ tính thường bỏ qua và tiếp tục làm việc khác. Các bé vừa linh hoạt vừa cân bằng. Từ đầu tiên mà một đứa trẻ dễ tính thường nói là Xin chào! (một sự phản ánh chính xác tính cách vui vẻ, dễ chịu của trẻ.) Thậm chí trong suốt thời kỳ “người Nê-ăng-đéc-tan”, trẻ có tính khí dễ chịu giống như những chính khách cao tuổi trong bộ lạc. Các bé hết sức kiên nhẫn và hiểu lý lẽ. (Nhưng bạn đừng vội mừng, khi buộc phải hành động, các bé hoàn toàn có thể phản ứng như những người tiền sử theo đúng nghĩa đen).

Nếu con bạn thuộc nhóm trẻ có tính khí dễ chịu bẩm sinh, xin chúc mừng vì bạn đã thật may mắn. Nhưng nếu con bạn “chậm khởi động”, có tính khí mạnh hoặc là thử thách đối với cha mẹ, thì bạn càng nên khen ngợi mình – bạn thực sự là một ông bố, bà mẹ anh hùng.

Trẻ cẩn trọng: “Chậm khởi động”

“Nghĩ thật kỹ trước khi làm.”

– Charlotte Bronte

Bé Jess 18 tháng tuổi thực sự rất cẩn trọng. Jode – mẹ bé – kể rằng: “Cháu mới chỉ nói được bốn từ nhưng cháu luôn suy nghĩ cẩn thận. Trước khi làm việc gì mới thì cháu phải thực sự tiếp cận với nó. Lúc ở công viên, thằng bé quan sát những trẻ khác chơi trò chui qua đường hầm hàng tuần liền. Sau đó một hôm, thằng bé nói muốn được chơi thử, và sau khi đã từ từ chui qua hết đường hầm, cháu sung sướng đến nỗi sau đó cháu đã chui qua chui lại đến 20 lần liên tiếp!”

Trẻ cẩn trọng có nhịp điệu cuộc sống tương đối chậm. Khi mới sinh ra, sự nhạy cảm của các bé thường được thể hiện qua việc bị colic (hội chứng co thắt bụng ở trẻ sơ sinh). Khi được khoảng bốn tháng tuổi, trong khi nhiều bé khác nhoẻn cười liên tục với mọi người thì trẻ cẩn trọng lại mếu máo đầy lo lắng khi tiếp xúc với người lạ (hoặc bác sĩ) và bám lấy mẹ như để cầu cứu. Mức độ lo âu này thường đẩy trẻ chập chững cẩn trọng trở lại giai đoạn người Nê-ăng-đéc-tan cứng nhắc, bướng bỉnh và khiến cho các hành vi ngoan cố, đòi hỏi luôn ở mức cao.

Những từ đầu tiên của trẻ cẩn trọng thường là Tạm biệt, đi hoặc sách. (Như bạn có thể thấy, không phải là những từ hòa đồng cho lắm.) Các bé thường rất nhiệt tình vẫy tay hay chào tạm biệt – chỉ sau khi khách đã bước ra khỏi cửa. Bé Issabella – 15 tháng tuổi – thích biểu diễn cho người lạ xem chỉ khi họ ở cách bé một khoảng an toàn. (Meg – mẹ bé – gọi đó là “hào” an toàn của bé.)

Khi được khoảng 3 tuổi, sự nhút nhát của các bé có thể giảm bớt, một phần bởi vì khả năng ngôn ngữ tốt hơn. (Một vài trẻ quá nhút nhát vẫn tiếp tục nhút nhát thêm một thời gian nữa). Dần dần, những đứa trẻ cẩn trọng trở nên tự tin hơn và càng ngày càng cởi mở với những trải nghiệm mới hơn.

Chúng ta rất dễ mất kiên nhẫn với những trẻ cẩn trọng thái quá. Một người mẹ đã từng thừa nhận rằng: “Tôi muốn gào lên với thằng bé, ‘Con thôi ngay đi!’” Nhưng sự thiếu kiên nhẫn của chúng ta luôn luôn khiến những trẻ chập chững này khó kiểm soát hơn. Sợ hãi là một cảm xúc nguyên thủy và sâu sắc, không phải chúng ta muốn gợi lên hay dập tắt là được. Và một khi đã bị kích thích, nỗi sợ hãi sẽ kéo theo hàng loạt những phản ứng dồn dập: tim đập nhanh, nhìn hốt hoảng, muốn bỏ chạy…

Trẻ chập chững cẩn trọng cũng có thể:

Cư xử thận trọng: Lời khuyên khi đối phó với trẻ cẩn trọng

Mặc dù những người thân của bạn có thể phản đối (hoặc chính bạn cảm thấy lo sợ) nhưng tính khí cẩn trọng của trẻ không phải vì bạn bảo vệ trẻ thái quá hay “đầu hàng” trẻ. Trẻ sinh ra đã như vậy, trẻ sẽ tiến bộ hơn và can đảm hơn – miễn là bạn nhẹ nhàng động viên thay vì mất kiên nhẫn và chỉ trích bé. Nếu bạn thúc giục quá mức, trẻ sẽ càng sợ hãi và bạn sẽ mất gấp đôi thời gian để cùng trẻ vượt qua nỗi sợ ấy. (Bạn đã bao giờ thử nói chuyện để giúp một người vượt qua nỗi sợ đi máy bay chưa? Tốt nhất là bạn đừng bao giờ thử làm như vậy!)

Có rất nhiều điều bạn có thể làm ngay từ bây giờ để giúp trẻ cẩn trọng tự tin hơn.

Đối với trẻ chập chững dưới 2 tuổi:

Đối với trẻ chập chững trên 2 tuổi, bạn có thể thực hiện ba biện pháp trên, kèm theo:

Trẻ chập chững tính khí mạnh: Đứa trẻ nhỏ, tính cách lớn

“Trong khó khăn nào cũng có cơ hội.”

– Albert Einstein

Mary Sheedy Kurcinka đã quan sát và nhận xét như sau trong cuốn sách Tính khí của trẻ (Raising your spirited child): “Trẻ tính khí mạnh là quả bóng Siêu Nhựa trong một căn phòng đầy những quả bóng nhựa. Những ‘quả bóng’ trẻ em khác nảy lên 90cm khỏi mặt đất. Còn tất cả những quả bóng ‘tính khí mạnh’ đều nảy lên tận trần nhà...” Kết hợp với những đặc tính thường gặp ở những người thuộc Thời kỳ Đồ đá: cứng nhắc, năng động, bướng bỉnh và coi mình là trung tâm – bạn có thể hiểu tại sao trẻ chập chững với tính khí mạnh lại là một thách thức đặc biệt đến như vậy.

Rất nhiều cha mẹ có con dễ tính lầm tưởng rằng những cơn ăn vạ của trẻ khác là do chúng không được giáo dục tốt. Nhưng thường thì điều ngược lại mới đúng. Cha mẹ của trẻ tính khí mạnh thường là những bậc cha mẹ tốt nhất. Tuy nhiên, họ cũng là những người có công việc khó khăn nhất.

Nhiều bà mẹ kể với tôi rằng họ biết con họ sẽ là những đứa trẻ có tính khí mạnh bởi chúng đã không bao giờ chịu nằm yên ngay từ trong bụng mẹ. Khi còn là trẻ sơ sinh, các bé đã thể hiện sự ồn ào của mình nhiệt tình đến mức khi đã bắt đầu khóc, thì sẽ khóc không ngừng – ngay cả sau khi bạn đã đưa cho trẻ thứ trẻ muốn! So với tất cả những trẻ khác, trẻ tính khí mạnh trải qua khoảng thời gian hằng triệu năm sống trong thời tiền sử dễ dàng hơn cả – chúng là những người Nê-ăng-đéc-tan thế hệ alpha.

Trẻ chập chững với tính khí mạnh cũng có thể:

Như bạn có thể hình dung ra, trong suốt những năm ở độ tuổi chập chững, những chú King Kong nhỏ là đối tượng khó trở nên văn minh nhất. Các bé cần sự Nhất Quán (luôn luôn phải Nhất Quán) cùng với thật nhiều tình yêu thương, sự kiên nhẫn và những giới hạn kiên cố (nhưng không cứng nhắc). Điều may mắn là, khi những đứa trẻ này phát triển ngôn ngữ và bắt đầu độc lập, đối phó với chúng sẽ dễ dàng hơn rất nhiều.

Thích nghi với hoàn cảnh: Bí quyết giúp bạn sống hòa hợp với trẻ chập chững có tính khí mạnh

Tùy vào năng lượng của bạn, bạn có thể chọn áp dụng một trong số những biện pháp được trình bày dưới đây. Hãy bắt đầu với một hai mẹo và xem kết quả ra sao. Quan trọng hơn cả – bạn cần phải kiên nhẫn!

Đối với trẻ chập chững dưới 2 tuổi:

Đối với trẻ chập chững trên 2 tuổi, bạn có thể áp dụng cả tám biện pháp trên và thêm vào:

Bạn chỉ có thể gắn nhãn cho đồ hộp chứ không thể gắn nhãn một đứa trẻ

“Nếu không tin, tôi đã không thể nhìn thấy.”

– Marshall McLuhan

Chúng ta vẫn thường nghe thấy trẻ bị gán cho rất nhiều biệt danh. Đáng ghét. Cứng đầu. Nhõng nhẽo. Khó bảo. Đòi hỏi. Kén chọn. Tôi không bao giờ hết ngạc nhiên khi nghe các bậc cha mẹ liên tưởng con cái họ với những từ ngữ mà chắc chắn họ không bao giờ cho phép người khác nói về mình như thế! Mặc dù bạn không hoàn toàn sai khi dùng những từ chỉ trích đó để nói về trẻ nhưng những nhãn hiệu cá nhân đầy tiêu cực này khiến trẻ bị tổn thương – thậm chí chúng có thể gây ra những vết sẹo suốt đời trong lòng trẻ. Gọi một đứa trẻ là “đồ quỷ sứ”, khiến cả bạn và trẻ đều tập trung vào những hành vi sai trái của trẻ. Nó khiến bạn nhận ra rằng trẻ đã năm lần gây chuyện (bản thân bạn cũng dự đoán như vậy) mà không thấy được 15 lần khác trẻ đã rất ngoan ngoãn.

Hừm, có lẽ bạn đang nghĩ rằng: Thế nếu Keisha thực sự luôn cư xử hư hỏng thì sao? Liệu việc tránh gắn nhãn tính cách của trẻ có phải chỉ là một điều đúng đắn vô nghĩa hay không?

Không, hoàn toàn không phải như vậy! Những điều bạn nói thực sự có ảnh hưởng rất lớn đến trẻ. Rất nhiều người đã chờ đợi cả đời chỉ để được nghe cha mẹ mình khen ngợi. Đứa trẻ tiền sử của bạn có thể tranh cãi với bạn, nhưng bạn là người đầu tiên trẻ sẽ tìm đến khi trẻ bị tổn thương hoặc sợ hãi. Bạn chính là Vua (hoặc Hoàng hậu) của cả gia đình và trong lòng trẻ. Những lời nói yêu thương của bạn có thể động viên còn những lời chỉ trích sẽ khiến trẻ tan nát cõi lòng từng chút từng, chút một.

Những biệt danh gây tổn thương cứ tồn tại mãi trong tâm trí chúng ta – khiến ta cả đời không quên được. May mắn thay, những lời nhận xét tử tế cũng đồng hành với chúng ta trong suốt cuộc đời. Vì thế bạn hãy thận trọng khi lựa chọn những từ ngữ mà bạn mong muốn trẻ sẽ nhớ mãi trong đầu như một định nghĩa về bản thân trẻ.

Tất cả chúng ta đều phải đối mặt với rất nhiều khó khăn, thử thách trong cuộc đời. Những người có niềm tin vào bản thân sẽ đủ khả năng để vượt qua khó khăn. Bạn hãy sử dụng sức mạnh của ngôn từ để giúp trẻ mạnh mẽ hơn. Đó là một trong những món quà quý giá nhất mà bạn có thể dành tặng cho trẻ.

Những biệt danh tiêu cực, không chỉ quá đáng mà còn không hề chính xác. Nếu bạn nói: “Con lười quá!”, bản thân bạn cũng hiểu rằng không phải ngày nào trẻ cũng như vậy. Nếu bạn nói: “Con xấu tính thế”, bạn sẽ thấy rằng vào lúc khác trẻ có thể thật ngọt ngào, đáng yêu. Có một cách tốt hơn để trẻ biết khi nào bạn buồn bực vì hành vi của trẻ, đó là nhận xét về việc trẻ vừa làm và nói cho trẻ biết bạn cảm thấy thế nào: “Con làm vỡ cái khung ảnh mẹ thích nhất mất rồi. Bây giờ mẹ đang giận, giận, giận lắm!” Điều này sẽ giúp bạn có thể than phiền với trẻ về những gì trẻ đã làm mà không gán cho trẻ một đặc điểm không chính xác, thiếu công bằng và gây tổn thương.

Bạn cũng cần nhận thấy rằng tất cả những nét tính khí “tiêu cực” đều có mặt tích cực và hoàn toàn có thể trở thành một tài sản quý giá đối với trẻ khi trẻ lớn lên. Nỗi sợ của một “kẻ nhát gan” có thể giúp trẻ tránh quan hệ tình dục không an toàn. Một đứa trẻ “cứng đầu” có thể không bị ảnh hưởng bởi áp lực bạn bè nên sẽ không thử dùng chất gây nghiện. Một đứa trẻ “nhõng nhẽo” sẽ không để người khác lợi dụng mình.