2

N

goài tên gọi José của anh, Senhor José cũng có họ, những tên họ rất bình thường, không gì quá đáng, một họ bên cha, một họ nữa bên mẹ, như thông thường, những cái tên truyền lại một cách hợp pháp, vì chúng ta có thể xác nhận trong Sổ Đăng ký Khai sinh ở Phòng Đăng ký Trung ương, nếu vấn đề đủ biện minh cho sự quan tâm của chúng ta và nếu kết quả của cuộc điều tra xứng đáng với công sức bỏ ra chỉ để xác minh điều chúng ta đã biết. Tuy nhiên, vì lý do nào không rõ, hoặc chỉ vì tương xứng với sự tầm thường của đương sự, khi thiên hạ hỏi Senhor José tên anh là gì, hay khi tình thế đòi hỏi anh tự giới thiệu, Tôi là vậy vậy, nói đầy đủ tên họ chả bao giờ đưa anh tới đâu, vì người mà anh đang đối thoại luôn luôn chỉ giữ lại phần tên gọi José, sau đó người ta có thêm hình thức xưng hô nhã nhặn hoặc thân tình hay không tùy theo mức độ trang trọng hay lịch sự. Và chúng ta hãy làm hết sức rõ điều này, vì chữ “Senhor” không có giá trị gì như thoạt tưởng, ít nhất tại Phòng Đăng ký Trung ương này, nơi mọi người xưng hô với nhau cùng một kiểu, từ Trưởng phòng xuống đến thư ký mới tuyển gần đây nhất, nó không nhất thiết có cùng nghĩa khi áp dụng cho những mối liên hệ thứ bậc khác nhau, vì con chữ ngắn ngủi này được nói nhiều cách khác nhau, và theo thứ bậc hay tính khí lúc nói, ta có thể nhận thấy cả một khoảng trầm bổng: hạ cố, cáu kỉnh, mỉa mai, khinh bỉ, khiêm tốn, nịnh bợ, biểu hiện rõ ràng tầm vóc tiềm năng diễn tả của hai âm ngắn, trong một phối hợp nhất định mới nghe qua tưởng như đang nói một điều duy nhất. Không nhiều thì ít, hai âm José cũng được phát âm như thế, cộng với hai âm Senhor khi đặt nó trước cái tên. Khi thiên hạ xưng hô với người có tên vừa kể trên cả bên trong hay bên ngoài Phòng Đăng ký Trung ương, ta có thể luôn nhận ra giọng khinh bỉ, mỉa mai, cáu kỉnh, hay hạ cố. Giọng vuốt ve êm ái của lời khiêm tốn và nịnh bợ chưa bao giờ hót trong tai thư ký Senhor José, chưa bao giờ có chỗ trong nửa cung bậc cảm giác anh thường được nghe. Tuy nhiên, ta nên vạch rõ rằng một số cảm giác này phức tạp hơn nhiều so với các cảm giác một chiều, khá cơ bản và hiển nhiên nêu trên. Chẳng hạn, khi Trưởng phòng ra lệnh, Senhor José, thay mấy cái bìa đó đi cho tôi, được chứ, một cái tai chăm chú và tinh tế sẽ nhận ra trong giọng ông một điều có thể mô tả là sự lãnh đạm độc đoán, nếu bạn bỏ quá cho sự mâu thuẫn hiển nhiên của phép tu từ, đó là một quyền lực rất tự tin, không những hoàn toàn phớt lờ kẻ được nói tới, thậm chí không thèm nhìn hắn, mà còn tỏ ra tuyệt đối rõ ràng rằng sau đó nó sẽ không hạ mình xuống để kiểm soát xem là mệnh lệnh đã được thi hành hay chưa. Để leo tới hàng kệ cao nhất, những hàng kệ đụng trần, Senhor José phải dùng chiếc thang cực dài, và không may cho anh, vì anh bị chứng mất thăng bằng thần kinh gây phiền hà mà chúng ta thường gọi là chứng sợ độ cao, và để tránh ngã xuống đất, anh không còn cách nào khác hơn là buộc mình vào bậc thang bằng sợi dây đai bền chắc. Ở bên dưới, không đồng nghiệp nào cùng cấp bậc, cấp trên lại càng không, nghĩ tới việc nhìn lên để xem liệu anh leo lên có bình an vô sự. Làm ra vẻ rằng anh bình an vô sự chỉ là một cách nữa để biện minh cho sự lãnh đạm của họ.

Lúc ban đầu, cái ban đầu đã bao nhiêu thế kỷ, các nhân viên thực sự sống trong Phòng Đăng ký Trung ương. Thật ra không hẳn trong đó, trong sự chung chạ tập thể, mà trong một số căn hộ giản dị, thô sơ xây phía ngoài, dọc theo bức tường bên hông, như những nhà nguyện nhỏ không có khả năng tự vệ bám vào cái khung cường tráng của ngôi giáo đường. Những căn nhà có hai cửa, một cửa bình thường mở ra đường phố, và thêm một cửa kín đáo, hầu như vô hình, mở vào gian giữa vĩ đại của văn khố. Hồi đó và thật ra mãi nhiều năm sau, cách bố trí này được đánh giá là rất có lợi cho hoạt động suôn sẻ của ngành, vì nhân viên không phải phí thì giờ đi băng qua thành phố, và họ cũng không thể đổ lỗi cho lưu thông khi họ đến làm việc trễ. Ngoài những thuận lợi hợp lý này, còn cực kỳ dễ dàng cử thanh tra đến kiểm xem họ có thực sự ốm đau không khi họ gọi điện cáo ốm. Không may thay, khái niệm đô thị trong việc phát triển thành phố nơi đặt Phòng Đăng ký Trung ương đã thay đổi, vì thế những căn hộ nhỏ lý thú này đều bị kéo sập, ngoại trừ một căn mà giới chức thẩm quyền đã quyết định giữ lại như một thí dụ của kiến trúc một thời, và để nhắc nhớ đến một hệ tương quan lao động cũng có mặt tốt, cho dù nó rất có thể gây nhức nhối cho những phán xét thay đổi thất thường của thời hiện đại. Senhor José sống trong căn nhà đó. Họ không chủ tâm chọn anh để làm kệ ký thác những rơi rớt của thời đã qua, có thể do vị trí của căn nhà tại một góc xa khuất không làm hỏng sơ đồ mới, vì thế không phải là thưởng hay phạt, vì Senhor José không đáng phạt hay thưởng, chỉ đơn thuần là anh được phép tiếp tục sống trong căn nhà đó. Dù sao chăng nữa, như dấu hiệu chứng tỏ thời đại đã thay đổi và để tránh tình trạng có thể dễ dàng bị diễn dịch là một đặc ân, cánh cửa mở thông vào Phòng Đăng ký Trung ương bị đóng lại vĩnh viễn, nghĩa là họ ra lệnh cho Senhor José khóa nó và bảo anh rằng anh không bao giờ được đi qua nó nữa. Do đó, mỗi ngày, thậm chí nếu bão táp dữ dội có quất lên thành phố, Senhor José vẫn phải ra vào bằng cửa chính của Phòng Đăng ký Trung ương như mọi người. Tuy nhiên, cần phải thưa rằng việc phải chấp hành nguyên tắc bình đẳng là hợp với bản chất phục tùng của anh, tuy rằng trong trường hợp này nguyên tắc làm khó anh, mặc dù xin thưa thật rằng anh ước ao mình không phải là kẻ cứ phải leo thang để thay bìa các hồ sơ cũ, nhất là vì như chúng ta đã nói ở trên, anh bị chứng sợ độ cao. Senhor José có tính khiêm tốn đáng khen của kẻ không đi quanh quẩn than phiền về chứng rồi loạn thần kinh và tâm lý của mình, có thật hay tưởng tượng, và có thể anh chưa bao giờ kể về nỗi sợ hãi của anh với các đồng nghiệp, vì nếu anh kể, họ sẽ cứ phải mất thời giờ nhìn anh chằm chằm một cách sợ hãi mỗi khi anh chênh vênh trên thang, sợ rằng dù có dây đai an toàn, anh có thể trượt chân trên nấc thang và lao thẳng xưởng đầu họ. Khi Senhor José xuống lại mặt đất, vẫn cảm thấy hơi hoa mắt, nhưng hết sức che đậy dấu vết chóng mặt cuối cùng còn sót lại của mình, không một viên chức nào, cả đồng nghiệp gần nhất hay cấp trên, biết chút gì về mối hiểm nguy họ đã trải qua.

Đã đến lúc giải thích rằng dù cho anh phải đi một vòng xa để vào Phòng Đăng ký Trung ương hoặc trở về nhà, Senhor José chỉ cảm thấy hài lòng và nhẹ nhõm khi cánh cửa thông rốt cuộc được đóng lại. Anh chưa bao giờ là kẻ được đồng nghiệp ghé thăm vào giờ ăn trưa, và những khi hiếm hoi anh đau ốm đủ để nằm liệt giường, anh chủ động đến chỗ làm và trình diện trước phó phòng trực thuộc để không ai nghi ngờ sự thành thật của một nhân viên như anh và để họ khỏi phải cử nhân viên y tế tới giường bệnh. Hiện nay anh bị cấm dùng cánh cửa thông, lại càng ít có khả năng bị xâm phạm bất ngờ vào cuộc sống riêng tại gia của anh, chẳng hạn, khi anh lỡ để mở trên bàn công trình anh đã gắng công làm nhiều năm dài, đó là bộ sưu tập lớn các mẩu tin về những người trong nước vì những lý do tốt hay xấu đã trở thành nổi tiếng. Anh không chú ý đến người nước ngoài, cho dù họ lừng danh đến mấy, vì hồ sơ của họ cất ở các khu đăng ký trung ương xa tít, giả sử rằng người ta gọi những chỗ đó như vậy, và được viết bằng những ngôn ngữ anh không thể giải đoán, được phê chuẩn bằng những luật lệ anh không biết, và anh không bao giờ với tới chúng được, ngay cả bằng cách dùng đến chiếc thang dài nhất. Khắp nơi đều có những người như Senhor José, những kẻ tiêu thì giờ, hoặc thì giờ rảnh rỗi theo họ nghĩ, bằng cách sưu tập tem, tiền đồng, huy chương, bình hũ, bưu thiếp, hộp diêm, sách, đồng hồ, áo thể thao, bút tích, đá, tượng nhỏ bằng đất sét, lon nước rỗng, thiên thần nhỏ, cây xương rồng, tờ chương trình Opera, bật lửa, bút máy, con cú, hộp âm nhạc, chai lọ, cây cảnh, tranh vẽ, tách vại, ống điếu, tháp thủy tinh, vịt sứ, đồ chơi cũ, mặt nạ hội hè. Có thể họ làm thế vì cái mà chúng ta có thể gọi là cảm giác bứt rứt siêu hình, có lẽ vì họ không thể chịu nổi sự hỗn loạn đang thống trị vũ trụ, vì thế dùng quyền năng giới hạn của họ và không có sự giúp đỡ của thần thánh, họ cố áp đặt một trật tự nào đó lên thế gian, và họ chế ngự nó một lúc ngắn ngủi, nhưng chỉ đến khi họ còn ở đó để bảo vệ bộ sưu tập của mình, vì khi đến ngày nó phải bị phân tán, và ngày ấy chắc chắn sẽ đến, hoặc với cái chết của họ hoặc khi nhà sưu tập trở nên mệt mỏi, khi ấy mọi thứ sẽ trở lại điểm ban đầu, mọi thứ sẽ hỗn loạn trở lại.

Nào, vì nỗi ám ảnh của Senhor José rõ ràng hoàn toàn vô tội, ta khó hiểu tại sao anh cố hết sức tránh không để ai nghi ngờ anh đang sưu tập những mẩu cắt trong báo và tạp chí chứa tin tức và hình ảnh những người nổi tiếng chỉ vì họ nổi tiếng, vì anh bất kể họ là chính trị gia hay tướng lĩnh, diễn viên hay kiến trúc sư, nhạc sĩ hay cầu thủ bóng đá, tay đua xe đạp hay nhà văn, kẻ đầu cơ hay diễn viên ba lê, tên sát nhân hay chủ ngân hàng, tội phạm hay hoa hậu. Nhưng anh không hẳn lúc nào cũng bí mật. Đúng là anh chưa bao giờ tự nguyện nói về sở thích này với vài đồng nghiệp anh tin cậy, nhưng đó là vì tính dè dặt tự nhiên của anh, chứ không phải vì lo sợ có ý thức rằng họ có thể chế giễu anh. Mối quan tâm khư khư bảo vệ đời tư của anh nảy ra không lâu sau khi dãy nhà của các nhân viên khác thuộc Phòng Đăng ký Trung ương bị phá sập, hay nói đúng hơn, sau khi được bảo rằng từ nay anh không được dùng cánh cửa thông nữa. Điều này có thể chỉ là trùng hợp ngẫu nhiên, xét cho cùng cuộc sống có rất nhiều trùng hợp ngẫu nhiên, vì ta không thể thấy mối liên hệ gần gũi hay trực tiếp nào giữa sự kiện đó và việc bỗng dưng cần phải bí mật, nhưng ai cũng biết rằng trí óc con người rất thường quyết định theo các nguyên do không rõ, đoán chừng nó làm thế là vì sau khi đã đi qua các lối mòn trong trí não với vận tốc nhanh đến nỗi sau đó nó không thể nhận ra các lối đi đó nữa, nói gì đến tìm lại chúng. Dầu đó có phải là câu giải thích hay không, một hôm đã khuya, trong khi anh ở nhà lặng lẽ cập nhật những mẩu tin về một vị giám mục, Senhor José đã có một khai ngộ sẽ biến đổi cuộc đời anh. Nó có thể là một nhận thức bất chợt, băn khoăn hơn về sự hiện diện của Phòng Đăng ký Trung ương bên kia bức tường dày, những hàng kệ khổng lồ chất đầy người sống và kẻ chết, ngọn đèn nhỏ mờ nhạt thõng từ trần xuống trên bàn giấy của Trưởng phòng, ngày đêm bật sáng, bóng tối đậm đặc trên lối đi giữa những hàng kệ, cái u ám khôn dò ngự trị trong sự sâu thẳm của gian nhà giữa, trạng thái tĩnh mịch, sự im lắng, có thể là tất cả những thứ đó, trong một khoảnh khắc, đi theo cùng một lối mòn nào đó trong tâm hồn đã nói ở trên, đã khiến anh nhận thức rằng bộ sưu tập của anh thiếu một điều gì cơ bản, căn nguyên, cội rễ, gốc nguồn, nói cách khác, thiếu tờ khai sinh thực của những danh nhân này, những người mà anh đã dành bao nhiêu thời giờ để sưu tập tin tức về những việc làm công khai của họ. Chẳng hạn, anh không biết tên cha mẹ của vị giám mục, hoặc ai là cha mẹ đỡ đầu có mặt lúc làm lễ rửa tội cho ông, hoặc nơi ông sinh ra chính xác ở đâu, trên đường gì, trong tòa nhà nào, trên tầng lầu nào, còn ngày sinh của ông nếu quả thật tình cờ xuất hiện trên một trong những mẩu báo cắt ra, thì chỉ có sổ sách chính thức trong Phòng Đăng ký Trung ương mới có thể chứng nhận sự thật đó, hơn là một mẩu tin hú họa trên báo thậm chí có thể không đúng, vì phóng viên có thể nghe nhầm hoặc ghi chép sai, người biên tập có thể không sửa lại, đó chẳng phải là lần đầu tiên việc này xảy ra trong lịch sử xoá bỏ. Giải pháp nằm trong tầm tay anh. Lý do Senhor José vẫn giữ chiếc chìa khóa cánh cửa thông nằm trong niềm tin bất khả lay chuyển của Trưởng phòng về quyền lực tuyệt đối của ông, trong niềm tin vững chắc của ông rằng bất cứ lệnh lạc nào do ông thốt ra đều sẽ được thi hành nghiêm ngặt và thận trọng tối đa, không để rủi ro dẫn đến kết quả thất thường hay có những lơ đãng tùy tiện về phần kẻ thuộc cấp nhận lệnh. Senhor José chưa từng nghĩ đến việc dùng chiếc chìa khóa, anh sẽ không bao giờ lấy nó ra khỏi ngăn kéo anh đã cất, nếu anh không đi đến kết luận rằng những nỗ lực của mình để làm một nhà viết tiểu sử tự nguyện sẽ rất vô ích, nói một cách khách quan, nếu không kèm theo tài liệu làm bằng chứng, hay một bản sao trung thực, không những thực mà phải chính thức, về sự hiện hữu của đối tượng được viết tiểu sử.

Nào, ta hãy tưởng tượng nếu được, trạng thái bồn chồn, kích động khi Senhor José mở cánh cửa cấm lần đầu, cái run rẩy khiến anh dừng lại trước khi vào, như thể anh đã đặt chân lên ngưỡng cửa căn phòng chôn một vị thần, mà quyền năng của ngài, trái ngược với tín ngưỡng lưu truyền, không đến từ sự phục sinh của ngài, mà vì ngài đã khước từ sống lại. Chỉ các vị thần đã chết mới là thần thánh vĩnh cửu. Hình dáng lạ lùng của các hàng kệ chất đầy giấy tờ dường như chọc thủng mái nhà vô hình và vươn lên bầu trời tối đen, ngọn đèn mờ trên bàn giấy Trưởng phòng giống như vì sao le lói xa xăm. Tuy quen thuộc với khu vực anh phải đi qua, Senhor José nhận thấy, sau khi đã đủ bình tĩnh lại, rằng anh cần một ngọn đèn để khỏi va phải bàn ghế, và quan trọng hơn, để khỏi phí quá nhiều thời giờ tìm hồ sơ vị giám mục, trước tiên là phiếu lý lịch rồi đến hồ sơ cá nhân của ông. Trong ngăn kéo nơi anh cất chìa khóa có một chiếc đèn pin nhỏ. Anh đi lấy nó, rồi như thể có một ngọn đèn cầm tay đã khiến anh có dũng khí mới, anh gần như kiên quyết tiến tới giữa dãy bàn đến cái quầy, dưới quầy là bộ phiếu danh mục lớn thuộc về người sống. Anh tìm thấy ngay tấm thẻ của vị giám mục, và may mắn thay, ngăn kệ giữ hồ sơ của vị giám mục nằm trong tầm tay với. Vì thế anh không cần dùng thang, nhưng anh sợ hãi tự hỏi đời mình sẽ ra sao khi anh phải leo lên những vùng kệ trên cao, trên đó bầu trời tối đen bắt đầu. Anh mở tủ đựng các mẫu giấy tờ, lấy mỗi thứ một bản rồi quay về nhà mình, vẫn để mở cánh cửa thông. Rồi anh ngồi xuống, tay anh vẫn còn run, bắt đầu chép lại lý lịch vị giám mục lên mẫu đơn trống, đầy đủ tên họ ông, không bỏ sót một chữ tên họ hay chi tiết nào, ngày và nơi sinh, tên cha mẹ, tên cha mẹ đỡ đầu, tên vị linh mục làm phép rửa tội cho ông, tên của nhân viên Phòng Đăng ký Trung ương đã vào sổ khai sinh cho ông, mọi cái tên. Khi hoàn tất công việc ngắn gọn này, anh kiệt sức, tay anh toát mồ hôi và sống lưng anh run bắn, anh biết rất rõ rằng anh đã phạm tội đi ngược lại tinh thần tập thể của ngành công chức, thật vậy, không gì làm người ta mệt mỏi hơn là phải tranh đấu, không phải với chính mình, mà với một điều trừu tượng. Ăn cắp những giấy tờ đó, anh đã vi phạm kỷ luật và đạo đức, thậm chí có lẽ trái pháp luật. Không phải vì thông tin chứa trong đó là kín hay mật, không, vì bất cứ ai cũng có thể đến Phòng Đăng ký Trung ương xin bản sao hay giấy chứng nhận hồ sơ vị giám mục mà không phải giải thích tại sao hoặc cho mục đích gì, nhưng vì anh đã phá vỡ mắt xích tôn ti trật tự qua việc tiến hành mà không có mệnh lệnh cần thiết hay sự ủy nhiệm của cấp trên. Anh nghĩ tới việc quay lại và sửa chữa việc làm trái quy tắc bằng cách xé bỏ hay tiêu hủy những bản sao bất chính này, giao chìa khóa lại cho Trưởng phòng, Thưa Ông, tôi không muốn chịu trách nhiệm nếu Phòng Đăng ký Trung ương bị mất cái gì, rồi sau khi làm xong điều đó, sẽ quên đi giây phút có thể tả là siêu phàm anh vừa mới trải qua. Tuy nhiên, lòng kiêu hãnh và sự toại nguyện đã thắng thế bây giờ anh cảm thấy mình biết mọi điều, anh dùng chữ đó, Mọi điều, về đời vị giám mục. Anh nhìn cái tủ nơi anh cất những hộp sưu tập mẩu báo của mình và mỉm cười vui thích trong lòng, nghĩ đến công việc trước mắt, những cuộc đột nhập về đêm, thu thập một cách thứ tự những phiếu lý lịch và hồ sơ, những bản sao tự mình nắn nót viết tay, anh cảm thấy sung sướng đến nỗi thậm chí anh không sợ khi nghĩ mình sẽ phải leo lên thang. Anh quay lại Phòng Đăng ký Trung ương và đặt hồ sơ vị giám mục về đúng chỗ của nó. Rồi với cảm giác tự tin chưa từng trải nghiệm trong cả đời mình, anh chiếu đèn pin xung quanh, như thể rốt cuộc anh đang lấy lại điều vẫn thuộc về mình nhưng bây giờ mới có thể nhận biết nó là của mình. Anh dừng lại một thoáng để nhìn bàn giấy của Trưởng phòng, quầng sáng vàng vọt bên trên đổ xuống, ừ, anh nên làm thế, anh nên đến ngồi trên chiếc ghế đó, và từ nay anh sẽ là chủ nhân thực sự của văn khố, và nếu anh muốn, chỉ có anh, một kẻ buộc phải sống ban ngày nơi đây, cũng có thể chọn sống ban đêm ở chốn này, làm mặt trời và mặt trăng quay không mệt xung quanh Phòng Đăng ký Trung ương, một nơi vừa là thế giới và cũng vừa là trung tâm của thế giới. Khi chúng ta tuyên bố bắt đầu điều gì, chúng ta luôn nói về ngày khởi đầu, trong khi thực sự ta nên nói về đêm khởi đầu, có đêm mới có ngày, đêm sẽ là vĩnh cửu nếu không có đêm. Senhor José ngồi trên ghế Trưởng phòng và anh ngồi lại đó đến bình minh, lắng nghe tiếng hồ sơ người sống sột soạt yếu ớt trên sự câm nín dồn chặt của người chết. Khi đèn đường tắt và năm cửa sổ trên cánh cửa chính đổi màu tro sẫm, anh đứng lên khỏi chiếc ghế và về nhà, đóng cánh cửa thông lại sau lưng. Anh lau mặt, cạo râu, ăn chút điểm tâm, cất hồ sơ vị giám mục, mặc bộ com-lê đẹp nhất của mình, và khi đến giờ, anh bước qua cánh cửa kia, cánh cửa ra đường phố đi bộ vòng quanh tòa nhà rồi vào Phòng Đăng ký Trung ương. Không đồng nghiệp nào chú ý ai đã đến, họ đáp lại lời chào của anh như thông lệ, Chào anh, Senhor José, họ nói và họ không biết họ đang nói với ai.