Việc khuyến khích trẻ đưa ra các quyết định thấu đáo phụ thuộc vào việc bạn ở phía sau và đưa ra chỉ dẫn cho trẻ. Điều đó có nghĩa là hãy nói với trẻ những điều như “Mẹ tin tưởng con có thể đưa ra quyết định đúng đắn, và đây chắc chắn là quyết định của con, nhưng mẹ muốn đảm bảo rằng con đưa ra quyết định tốt nhất có thể, nên mẹ muốn giúp con cân nhắc ưu nhược điểm của các lựa chọn. Mẹ cũng muốn con nói chuyện với những người có nhiều kinh nghiệm hơn và nhận được phản hồi của họ. Cuối cùng, mẹ nghĩ rằng chúng ta cũng nên nói chuyện với nhau về một kế hoạch B khả thi nếu quyết định của con không như con mong muốn.”
Có rất nhiều thông điệp trong “lời nói” này. Bạn để cho con biết rằng, điều đầu tiên và cũng là quan trọng nhất, bạn tin tưởng con. Bạn chỉ ra rõ ràng rằng bạn luôn hiện diện và sẽ hỗ trợ con. Bạn đang giúp con suy xét những loại thông tin nào con cần để đưa ra được quyết định sáng suốt. Và bạn đang giúp con chuẩn bị ứng phó với các nghịch cảnh, chỉ ra sai lầm không phải là thất bại mà là một dấu hiệu cho thấy đã đến lúc phải đưa ra kế hoạch khác.
Rõ ràng bạn không thể sử dụng cùng một cách nói này tại mọi độ tuổi. Nhưng các nguyên tắc cơ bản có thể áp dụng ngay cả với trẻ rất nhỏ tuổi. Đây là một số ví dụ của việc để “Con tự quyết định” qua từng độ tuổi:
Trẻ tập đi: Cho trẻ chọn lựa giữa hai bộ quần áo. Hoặc nếu trẻ thích được thử thách, hãy để trẻ tự mặc và bạn đưa ra đề nghị giúp đỡ nhưng không ép buộc trẻ. Có thể trẻ mất nhiều thời gian để học cách mặc quần, và trẻ có thể đối mặt với căng thẳng khi không thể mặc đúng hoặc dễ dàng. Nhưng trẻ đang học để thành thạo các kĩ năng quan trọng. Bạn cũng có thể để trẻ tự quyết nhiều hơn trong khuôn khổ lớn hơn. “Con muốn chơi xếp hình hay là tô màu?”
Trẻ mẫu giáo: Giáo viên mầm non tốt từ lâu đã biết rằng một trong những thứ quan trọng nhất mà họ có thể mang đến cho trẻ là cơ hội để trẻ đưa ra quyết định về việc chúng sẽ sử dụng thời gian như thế nào và điều gì là quan trọng với trẻ. Họ cho rằng “Thời gian chơi tự chọn” là một điều quan trọng trong thế giới của trẻ mẫu giáo.
Cha mẹ của trẻ mẫu giáo có thể khuyến khích chơi đóng kịch thay vì trò chơi điện tử hoặc các hoạt động do người lớn tổ chức như thể thao. Khi trẻ được chơi không theo khuôn khổ, chúng được đưa ra các quyết định tự chủ về cách thức sử dụng thời gian của mình. Chúng sẽ hỏi các câu hỏi như: Mình nên biến cái thùng carton này thành một đoàn tàu hay một lâu đài? Mình nên mặc quần áo cho bạn búp bê đó hay bạn búp bê này. Mình nên lắp máy bay hay phòng khám bệnh cho thú cưng bằng lego? Mình nên chơi hóa trang hay nên tô màu?
Khi trẻ còn nhỏ, phần lớn nhiệm vụ là mô tả hoạt động cho trẻ để trẻ cảm thấy mình có khả năng kiểm soát. Một người bạn thông thái của chúng tôi là một nhà giáo dục đã thực hiện các khóa đào tạo cha mẹ trong vòng 20 năm qua khuyên phụ huynh đưa cho trẻ mẫu giáo một cuốn lịch và viết ra tất cả những sự kiện quan trọng trong cuộc đời trẻ, một phần là vì nó giúp trẻ hiểu được dòng chảy của thời gian tốt hơn, cũng như một ngày của trẻ sẽ diễn ra như thế nào. Chúng tôi không thể nhấn mạnh thêm nữa tầm quan trọng của lịch trong việc giúp trẻ cảm thấy có quyền kiểm soát thời gian trong ngày của trẻ. Giúp trẻ gạch đi những ngày trong tuần đã qua. Dành thời gian để xem qua thời gian biểu của một ngày, cho trẻ sự lựa chọn trong thời gian biểu đó bất cứ khi nào có thể. Cách giao tiếp này biểu lộ sự tôn trọng – trẻ thấy mình không phải là cái đuôi trong ngày và trong kế hoạch của bạn, và trẻ hiểu được những việc gì sẽ xảy ra, khi nào và tại sao. Khi trẻ lớn hơn, trẻ sẽ bắt đầu tự viết ra những điều quan trọng cho chính mình, việc đó sẽ giúp trẻ phát triển ý thức tự kiểm soát hơn nữa.
Trẻ tiểu học: Khi trẻ lớn hơn một chút, bạn có thể bắt đầu cho trẻ thêm sự lựa chọn về các hoạt động trẻ có thể tham gia, các loại thức ăn có thể ăn để được khỏe mạnh, và nên sắp xếp thời gian biểu như thế nào để có thể ngủ đủ giấc. Việc “Con tự quyết định” bắt đầu trở nên có ý nghĩa hơn với trẻ. Bạn có thể nói những điều như thế này: “Mẹ hiểu con thực sự muốn tham dự buổi công chiếu bộ phim tối nay, và mẹ cũng thế. Mẹ để con tự quyết định, nhưng trước tiên hãy xem xét lợi và hại đã. Bởi vì đó là đêm khai mạc nên có thể sẽ phải xếp hàng dài, do đó chúng ta phải đến sớm và chờ đợi. Trời bên ngoài thì lạnh, do đó con có thể bị lạnh trong khi chúng ta chờ đợi. Nhưng xem phim ngay trong đêm khai mạc với những người thực sự thích bộ phim quả thực sẽ rất vui.” Giả sử con bạn quyết định đi xem phim. Khi đó, bạn có thể nói, “Được rồi, hãy nghĩ về kế hoạch B trong trường hợp sự việc không diễn ra như ta mong muốn. Nếu con cảm thấy mệt mỏi trong lúc xếp hàng hoặc nếu không còn chỗ ngồi tốt nữa, vậy con nghĩ mình nên giải quyết ra sao?”
Một buổi tối ra ngoài xem phim là một việc khá vô thưởng vô phạt, nhưng trẻ ở tuổi tiểu học có thể cũng đưa ra quyết định sáng suốt khi thử thách nhiều hơn. Gần đây, Bill gặp gỡ cha mẹ của một cậu bé 11 tuổi mắc khuyết tật học tập. Cha mẹ của Andy nghĩ rằng cho cậu học với gia sư trong mùa hè là một ý hay. Andy không nghĩ nhiều như vậy. Bill gợi ý rằng họ nên giúp đỡ để Andy đưa ra một quyết định thấu đáo về việc có nên học với gia sư hay không. Họ nên giải thích với cậu bé rằng, nếu cậu bé không phản đối việc học với gia sư và cam kết sẽ học, việc học với gia sư có thể giúp não bộ của cậu thay đổi theo cách khiến cho việc đọc và viết trở nên dễ dàng hơn với cậu. Andy cũng có thể tự nhắc nhở mình rằng việc học gia sư chỉ mất 2 hoặc 3 giờ của cậu trong tổng số 168 giờ một tuần. Vẫn có rất nhiều thời gian để cậu có thể vui chơi và giải tỏa căng thẳng từ việc học ở trường. Đấy đều là những lợi ích. Nhưng họ cũng phải đề cập đến những mặt hại. Do đó, Bill gợi ý họ giải thích cho Any về lợi ích của thời gian nghỉ ngơi, của việc nghỉ giải lao trong khi học và để cho não bộ được phát triển mà không có căng thẳng nào.
Cuối cùng, cha mẹ có thể nói, “Khi xem xét lợi và hại, bố mẹ nghĩ đây là quyết định khó khăn. Nó có thể xảy ra theo bất cứ hướng nào. Rốt cuộc thì không ai biết rõ hơn con về việc nên làm gì trong tình huống này. Do đó mẹ muốn con quyết định, và mẹ tin tưởng rằng con sẽ đưa ra được quyết định đúng đắn và con sẽ học được nhiều thứ từ bất cứ quyết định nào con đưa ra.” Cha mẹ cậu bé đã nghe theo lời khuyên của Bill, và Andy lựa chọn không học gia sư. Đó không phải là điều mà cha mẹ cậu đã chọn, nhưng đó cũng không phải là lựa chọn ngớ ngẩn. Họ đã làm theo lời hứa là để cho con quyết định.
Hãy xem xét những gì có thể xảy ra nếu cha mẹ của Andy không cho cậu quyền lựa chọn và ép cậu phải học với gia sư:
Lợi ích: Có thể một gia sư tốt sẽ thắp sáng ngọn lửa trong Andy và sau này cậu sẽ biết ơn cha mẹ mình về việc đã khăng khăng ép cậu học gia sư. Hoặc nếu Andy bắt đầu hứng thú và học hành chăm chỉ, chúng ta có thể nhìn thấy sự tiến bộ trong học tập của cậu – và sự tự tin của cậu – tăng nhẹ trong vòng 6 hoặc 8 tuần học gia sư. Khả năng cao hơn là Andy sẽ học gia sư và tiếp thu được một chút (chứ không nhiều) vì trẻ em thường học hỏi được rất ít từ những sự hỗ trợ học tập mà chúng kháng cự và chúng không cảm thấy cần thiết hoặc có mong muốn làm vậy.
Cái giá phải trả: Việc cố gắng ép buộc con cái làm điều gì đó mà chúng không muốn sẽ gây ra sự căng thẳng trong mối quan hệ cha mẹ - con cái. Các hệ quả tiêu cực sẽ xuất hiện khi cha mẹ nói với Andy, “Mẹ biết rõ hơn con. Ý kiến của con không có giá trị.” Andy sẽ bỏ lỡ cơ hội được trao quyền đến từ việc phải thực sự suy nghĩ điều gì là tốt nhất cho tương lai của mình, và sự trưởng thành có được từ việc đó. Cha mẹ Andy cũng sẽ đánh mất cơ hội được cậu tìm đến để xin lời khuyên.
Trẻ học cấp hai: Ở khu vực Washington, DC, nơi chúng tôi sinh sống, một trong những quyết định quan trọng nhất mà cha mẹ đưa ra cho con cái họ là nên cho trẻ đi học ở trường nào. Trong nhiều năm, hàng tá phụ huynh tìm đến gặp Bill với câu hỏi “Đâu là trường tốt nhất để cho con theo học?” Anh ấy luôn trả lời rằng: “Theo quan điểm của tôi, câu hỏi tốt hơn nên là, “Làm thế nào để chúng ta có thể giúp con tìm ra nơi tốt nhất để theo học?”
Bill từng làm việc với một cậu bé tên là Max, cậu bé đã phải vật lộn với khuyết tật học tập nghiêm trọng đến mức từ lớp Một đến lớp Tám, cậu cần một trường học đặc biệt dành riêng cho những học sinh như cậu. Giống như nhiều đứa trẻ học ở trường quy mô nhỏ trong suốt thời thơ ấu, Max háo hức được “thoát ra” khỏi trường học nhỏ bé và được hỗ trợ để đến một trường lớn hơn với nhiều lựa chọn mang tính xã hội hơn. Cậu muốn chứng tỏ với chính mình rằng cậu không cần trường học dành cho trẻ em khuyết tật học tập nữa. Có thể hiểu được việc cha mẹ của Max lo lắng về khả năng cậu sẽ đến một ngôi trường không có nhiều sự hỗ trợ, và họ hỏi Bill làm thế nào để có thể giúp Max hiểu được ở lại trường cũ là lựa chọn tốt nhất. Bill gợi ý cha mẹ của Max nên nói với cậu rằng cậu sẽ là người tự đưa ra quyết định cuối cùng và họ sẽ làm mọi thứ có thể để giúp cậu đưa ra quyết định đúng đắn, bao gồm việc đưa ra những lời khuyên tốt nhất.
Bill gặp Max và cùng xem xét hai hoặc ba trường tư mà Bill nghĩ có thể thích hợp với Max. Anh cũng chia sẻ với Max về cuộc nói chuyện của anh với một nhà tâm lí học học đường về những loại hỗ trợ mà Max có thể nhận được nếu cậu theo học ở một trường công. Max rất nghiêm túc trong quá trình đưa ra quyết định. Cậu đã đặt ra những câu hỏi thấu đáo cho cha mẹ mình, giám đốc tuyển sinh tại các trường tư khác và Bill, về việc cậu sẽ có những trải nghiệm như thế nào nếu chuyển trường. Vào giai đoạn cuối của quá trình, Max đưa đến một kết luận rằng cậu cần có sự hỗ trợ học tập mà cậu đã nhận được ở trường cũ và quyết định sẽ tiếp tục học ở đây. Sau đó, cậu học hành khá thành công (và hạnh phúc) trong những năm cấp ba ở trường và trong thời gian đó sự tự tin của cậu cũng tăng lên. Bây giờ cậu đang học rất tốt, hơn cả mong đợi ở năm thứ ba đại học và dự định sẽ học cao học. Trong trường hợp này, cậu đã thay đổi để chấp nhận quan điểm của bố mẹ – nhưng cậu làm điều đó một cách độc lập. Nếu cậu bị buộc quay lại trường học cũ trái với ý muốn của cậu, chúng tôi e rằng cậu sẽ tiếp tục tin rằng mình không cần phải ở đó, và sẽ oán giận cha mẹ vì đã bắt cậu phải ở lại.
Học sinh trung học: Để “con tự quyết định” là một việc rất khó khăn đối với rất nhiều cha mẹ có con là học sinh trung học. Trẻ vị thành niên vốn nổi tiếng hay liều lĩnh và đặc biệt dễ bị ảnh hưởng bởi áp lực từ bạn bè đồng trang lứa. Đối với những ai còn nhớ về những việc như lái xe, hẹn hò và những trò hề trong bữa tiệc của học sinh trung học, ngày nay cũng không khác biệt cho lắm. Nhưng có một tin tốt lành là, nghiên cứu hiện nay về sự phát triển não bộ của trẻ vị thành niên cho thấy trẻ không nghĩ rằng mình bất tử. Chúng nhận thức rất rõ về những rủi ro bắt nguồn từ hành vi của mình. Đúng là trẻ tập trung nhiều vào những kết quả tích cực có thể xuất hiện hơn là rủi ro tiềm tàng từ hành động của mình. Các chuyên gia gọi đó là “siêu lí tính”.7 Khi tham gia hợp tác giải quyết vấn đề với trẻ vị thành niên, bạn nên biết rằng trẻ có xu hướng suy nghĩ như thế và dành sự tập trung đặc biệt vào việc giúp trẻ suy nghĩ nghiêm túc về những bất lợi tiềm ẩn. Nếu trẻ không chấp nhận – nếu dường như trẻ bực bội với phương pháp giải quyết vấn đề mang tính hợp tác của bạn, hãy đề nghị quay trở lại với hệ thống độc đoán hơn bằng cách chỉ ra những hậu quả. Bạn có thể nói “Được rồi, chúng ta không phải làm việc này cùng nhau. Hậu quả là con có thể bị giữ xe trong ba ngày.” Chúng tôi cá với bạn là trẻ sẽ đồng ý thảo luận vấn đề.
Trẻ vị thành niên là nhóm gần độ tuổi trưởng thành được pháp luật công nhận, và trẻ là những người cần được nghe thông điệp này nhất: “Bố/mẹ tin tưởng rằng con có khả năng đưa ra những quyết định thấu đáo về cuộc đời của riêng con và học từ những sai lầm của mình.” Điều này không có nghĩa là trẻ sẽ không mắc lỗi – trẻ sẽ mắc lỗi. Nhưng với mỗi sai lầm, trẻ sẽ phát triển bản năng và ý thức về bản thân tốt hơn, đặc biệt là nếu bạn giúp trẻ tìm ra điều gì đã sai mà không đổ lỗi hoặc nói, “Bố/mẹ đã bảo con rồi mà.”
Và khi trẻ trưởng thành: Làm cha mẹ không ngăn được thời khắc trẻ bước sang tuổi 18. Ta có thể rất khó chịu khi quan sát những lựa chọn trẻ đưa ra ở trường đại học và trong suốt quãng thời gian thanh niên. Một vài năm trước đây Bill đã nói chuyện với Kathryn, một trong những người bạn tốt nhất của anh, về con trai của cô ấy, Jeremy, đang là sinh viên năm thứ nhất. Jeremy yêu một cô gái, rốt cuộc cô gái ấy là người hay kiểm soát và hay xúc phạm. Kathryn đã chia sẻ nhiều cách khác nhau mà cô đã thử để khiến Jeremy rời khỏi cô gái đó, và xin lời khuyên của Bill để xem cô có thể thử làm gì khác. Bill nói “Tôi nghĩ việc cậu truyền cho Jeremy thông điệp rằng cậu nghĩ thằng bé không có khả năng tự giải quyết tình huống của mình và cần mẹ can thiệp là không tôn trọng thằng bé.” Kathryn là một trong những người tốt nhất trên đời. Cô thấy xấu hổ khi nghĩ rằng mình đã có thể đối xử với con trai mình một cách thiếu tôn trọng khi cố gắng buộc thằng bé phải chia tay bạn gái (mà như thế thằng bé lại càng gắn bó với bạn gái hơn vì không ai thích cảm giác bị ép buộc từ bỏ). Bill và Kathryn đã bàn về các cách giao tiếp truyền tải sự tin tưởng rằng Jeremy có khả năng giải quyết được vấn đề này.
Rồi Kathryn nói chuyện lại với Jeremy, bày tỏ sự tin tưởng của bà dành cho cậu và sự thông cảm đối với tình huống của cậu (cậu yêu cô gái kia theo nhiều cách – cho dù đó không phải là mối quan hệ lành mạnh). Bà đề nghị được giúp đỡ cậu theo bất kì cách nào cậu muốn. Trong vòng vài tuần sau đó, Jeremy quyết định xin nghỉ học một thời gian và đến làm việc cùng với bố hiện đang sống ở một bang khác để dễ dàng kết thúc mối quan hệ này hơn. Cậu đi học lại vào kì học sau đó, học xong đại học, và bắt đầu sự nghiệp thành công trong lĩnh vực hành pháp.
Thực ra không phải lúc nào sự việc cũng diễn ra một cách lý tưởng như thế này, nhưng bằng cách để Jeremy biết rằng cô tin tưởng Jeremy có thể tự đưa ra quyết định và học hỏi từ sai lầm của mình, Kathryn đã mở lòng để trở thành một người tư vấn và hỗ trợ con.