Tôi đã toan bắt chước các nhà trứ danh tiểu thuyết mà đề tên mục này là ‘‘Năm năm sau’’. Nhưng tôi lại không muốn nói dối. Thầy giáo tôi thường dạy: Nói dối là nết xấu nhất, nói thật là nết… cố nhiên … nết tốt nhất’’. Tôi quả quyết chân thật với độc giả cũng như đối với tôi, nên tôi buồn rầu xoá bỏ cái tên đề mục rất kêu của tôi đi. ‘‘Năm năm sau’’.
Vì thực ra, nếu tính ngày tính tháng cho đúng thì không phải năm năm, mà chỉ là bốn năm bảy tháng rưỡi. Nếu tôi không muốn nói dối và viết dài dòng là: ‘‘ Bốn năm bảy tháng rưỡi sau’’ thì tôi e rườm rà, lôi thôi quá.
Vậy, bốn năm bảy tháng rưỡi sau, trong đời tôi xảy ra một sự... không phải một sự phi thường, vì tôi nói đời tôi chẳng có một sự gì phi thường hết. Song tuy không phi thường mà đó có lẽ cũng là một sự rất quan trọng: Tôi thi đậu Sơ học Pháp Việt.
Đậu sơ học thì hẳn không phải là một công nghiệp ghê gớm. Ai ai cũng biết vậy. Nhưng sự quan trọng nào có ở cái bằng nhỏ mọn, thấp kém. Nó chỉ ở chỗ cái bằng nhỏ mọn, thấp kém ấy đã chia đời tôi ra làm hai phần, tính cách khác hẳn nhau: Phần quê mùa và phần thành thị, vì sau khi thi đậu, tôi được ra Hà-Nội học trường Bảo Hộ mà ngày ấy, hãnh diện với các chị tôi, tôi thường gọi là trường ‘‘Grand Collège’’.
Quãng đời quê mùa của tôi yên lặng bình tĩnh bao nhiêu, thì quãng đời thành thị của tôi ồn ào, rộn rịp bấy nhiêu... Ồn ào, rộn rịp như tiếng đập vào thùng sắt tây rỗng. Nhưng tôi xin cứ theo thứ tự ngay thẳng mà tường thuật sau đây những sự đã xảy ra từ khi tôi bắt đầu bước chân đến thành phố Hà-Nội cho tới ngày nay, cái đầu hai thứ tóc của tôi đã nặng chĩu mang bao nỗi truân chuyên, thống khổ.
Năm ấy, tôi tuy mới mười bốn tuổi, nhưng khuôn mặt đã rắn rỏi, thân thể đã vạm vỡ, khoẻ mạnh bằng một người mười sáu, mười bảy. Về đường tinh thần thì phải tính ngược lại: Tôi không hơn một cậu bé lên mười mấy tí. Ấy là tôi nói về tinh thần. Chứ không nói trí thức, vì kể trí thức thì tôi khá lắm, chẳng thế và kỳ thi tuyển học sinh vào năm thứ nhất trường Bưởi, tôi lại đỗ đầu.
Ngày nay ngẫm lại cái đời học tập của tôi và của anh em bạn tôi mà suy rộng ra, tôi thấy những anh đầu lớp phần nhiều đều có một bộ óc ngây thơ, chất phác như tôi cả. Thi Sử Ký, Địa Dư, Toán Pháp thì nhất, nhưng ra đến ngoài đường, ngoài phố, và về hết các phương diện xã giao, thì so với những ông ‘‘tướng’’ quanh năm ngồi bét lớp kia, mình thua kém xa lắm.
Nhưng hãy kể đến chuyện đã.
Được tin tôi đỗ đầu kỳ thi vào năm thứ nhất trường Bưởi, cha tôi vui mừng đi ngay Hà-Nội đón tôi và tỏ ý bằng lòng tôi lắm. Ông Phán Việt là chủ nhà tôi ở trọ để đi thi cũng chẳng tiếc lời khen ngợi tôi. Ông nói:
- Cậu Văn còn nhỏ mà học đã giỏi thế. Trông cậu mặt mũi có vẻ khôi ngô tuấn tú. Thế nào sau này mà chẳng nối được chí quan lớn.
Tôi bẽn lẽn sung sướng nóng cả mặt.
Thế rồi cha tôi đưa tôi đi xem thành phố Hà-Nội; nhân tiện sắm cho tôi đôi giày và cái mũ.
Rời phố Giốc Hàng Gà là nơi tôi ở trọ, khi đi qua hiệu ‘‘Gô-da’’, tôi trỏ toà nhà đồ sộ ấy và hỏi cha tôi:
- Bẩm, mua ở đây.
Cha tôi lắc đầu:
- Đừng, mua ở đây đắt lắm.
Xe cao-xu bon bon chạy. Tôi lấy làm khoan khoái, ngắm người Hà-Nội, ai ai cũng đẹp, cũng mới mẻ, sạch sẽ như vừa đúc ở khuôn ra, thực khác xa với những nhân vật ở tỉnh tôi, tồi tàn, cũ kỹ, quê mùa.