Năm thiền chi phát triển định

Để nhận biết quá trình phát triển của định, lúc này hành giả dựa vào quan sát ngũ thiền chi, nhờ đó biết được sự tương ưng giữa năm chi thiền với những tầng thiền của cõi trời Sắc giới như thế nào.

1. Tầm (vitakka)

Khi mới thiền tập, tâm cần phải được an trú trên một đề mục cố định nào đó, điều này thường được ví như là “tưởng” vậy. Về mặt lý luận, tôi cho rằng thuật ngữ này khá chung chung, không được chuẩn xác cho lắm. Thực tế là hành giả rải tâm từ cho đối tượng cần được rải, điều đầu tiên chúng ta cần phải có là từ tâm, như thế mới giúp cho tâm từ luôn phát khởi.

Đồng thời cần xác quyết giữ gìn tâm từ của chúng ta luôn được phong phú thanh tịnh, chứ không phải tham ái nhiễm ô. Thoạt đầu giống như việc ta đi đào giếng tìm nguồn nước vậy, nếu đào đủ độ sâu, tự nhiên sẽ thấy được mạch nước ngầm. Nếu ta tiếp tục đào thì nguồn nước ấy sẽ tuôn như đài sen và bắn vọt lên không trung. Trong quá trình đào giếng, thỉnh thoảng có thể ta sẽ nản vì gặp muôn trùng khó khăn bủa vây như các loại côn trùng rắn rết, ếch nhái, v.v. nhưng bên cạnh đó đôi khi lại may mắn còn đào được cả vàng hay châu báu nữa đấy. Điều này còn tùy thuộc vào ý niệm và phúc báo của mỗi người nữa.

Tóm tại, quá trình diễn ra như vậy được xen tạp với những cảm thọ hay cảm xúc khác nhau. Một khi tâm từ tuôn chảy như suối nguồn thì ta cần xác định cho vững đối tượng cần được rải tâm từ.

Đối với các vị thiền sinh mới, chắc chắn sẽ gặp rất nhiều sự trở ngăn khi muốn tiếp tục rải tâm từ cho những đối tượng kế tiếp sau đó. Bất luận như thế nào đi nữa, ta đều phải rải tâm từ cho họ, nhưng không được dừng lại quá lâu nơi bất kỳ đối tượng nào, cần phải quay trở về đối tượng chính mà ta đang Thiền Rải Tâm Từ - những đối tượng “dễ thương”. Nếu ta không biết điều phục, chắc chắn sẽ dẫn đến tình trạng tâm ta vượt ra ngoài tâm từ, kết quả làm cho bản thân hành giả dễ bị trạo cử.

Từ khóa: Xác quyết phương hướng

2. Tú (vicara)

Khi tâm từ được sinh khởi và hướng về đối tượng cần được rải, bước kế tiếp là duy trì trạng thái này lâu nhất có thể. Năng lực duy trì tâm từ, được gọi là tứ. Ở đây ý nói tâm từ xuất phát từ nội tâm mình một cách liên tục không gián đoạn, như khi ta đẩy một chiếc xe ô tô vậy, nếu lực tác động lên chiếc xe đủ lớn thì bánh xe sẽ lăn một cách nhẹ nhàng.

Cũng cùng nguyên lý như vậy, một khi bạn đã rải tâm từ đến một giai đoạn nhất định nào đó, thì lúc này không cần quá cố gắng mà vẫn có thể tinh tấn một cách dễ dàng. Bởi vì khi đó tâm từ không những tuôn hảy một cách tự nhiên, mà còn có thể đồng hành cùng đối tượng được rải tâm từ nữa, hệt như bạn đang lướt sóng hay trượt tuyết vậy, nhẹ nhàng và quả cảm. Ngược lại, nếu bạn quá ư nỗ lực, đến nỗi không thể làm chủ được tốc độ, hậu quả là làm cho tâm khó an yên để chìm vào giấc ngủ sâu, vì vậy việc hành giả cần làm lúc này là “giảm tốc” lại.

Từ khóa: Tinh cần vừa đủ

3. Hỷ (pīti)

Hỷ giống như nhịp đập con tim, có giai điệu và tiết tấu nhất định. Khi tâm từ tuôn chảy một cách ổn định, cường độ chắc chắn sẽ được tăng thêm, lúc này hỷ như con sóng nhấp nhô trên biển.

Hỷ thuộc về thiền chi thứ ba, tùy thuộc vào cảm thọ của hỷ khi tâm thanh tịnh sinh khởi mà có được sự khinh an hay hỷ lạc rung động từng cơn từng cơn, đồng thời nó còn lan tỏa và phủ lấy từng tế bào trên thân. Những thể nghiệm về cảm giác diệu hỷ như vậy rất khó dùng ngôn từ để diễn bày và đôi khi chính nó làm ta dễ sinh tâm chấp trước. Hành giả cần ý thức rằng, khi diệu hỷ sinh khởi, không nên kháng cự cảm giác này. Ngược lại, khi phát hiện thấy hỷ hiện diện, ta cần khuyến khích nó sinh khởi trong một trạng thái tự nhiên nhất và rõ biết nhất. Nếu như quá ư vọng động, sẽ làm ảnh hưởng đến sự tỉnh thức của ta như bám chấp vào cảm giác hỷ ấy. Lúc này việc cần làm là tịnh hóa, trầm lắng cảm giác hỷ lại.

Từ khóa: An trú thảnh thơi

4. Lac (sukha)

Một khi hỷ đã được tịnh hóa, chắc chắn tâm từ sẽ tiến đến một giai đoạn cao hơn và đi sâu vào nội tâm, hệt như những giọt mật ngọt lịm, vị ngọt của nó nhẹ nhàng và vắng lặng. Trọng tâm ở đây chính là tịnh hóa định của tâm từ, làm được như vậy thì mới đi vào định sâu được. Lạc giống như từng lớp vải lụa cuộn chồng lên nhau, êm ái và thoải mái.

Từ khóa: Tịnh hóa thân tâm

5. Nhất cảnh tính (ekaggatā)

Tâm từ được đặt cố định trên một đối tượng cần được rải tâm từ, giai đoạn này cả hai được dung hòa làm một, lúc này khó phân biệt mối quan hệ đâu là chính, đâu là phụ. Trước khi đạt được trạng thái này, hành giả có một cảm giác như rơi xuống vực hoặc văng khỏi vách đá vậy. Thường thì trạng thái này được diễn ra từ từ, nhưng đôi khi cũng đột ngột vội vã.

Từ khóa: Tin tưởng tâm từ

Qua đó ta thấy, năm thiền chi vừa nêu đồng hành với sự phát triển của định ở mỗi tầng thứ khác nhau. Nhất cảnh tính ở giai đoạn đầu mặc dù đã hiện diện nhưng vẫn còn rất yếu, càng về sau thì càng mạnh dần và hoàn thiện hơn. Một khi nhất cảnh tính đủ mạnh thì hành giả có thể nhập vào định sâu hơn.

Tóm lại, định có ba giai đoạn cơ bản như sau:

a) Giai đoạn tinh tấn

Như đang lên dốc, cần phải ra sức để kiến lập nên định của tâm từ.

b) Giai đoạn lượn lờ

Như đang lướt sóng hay trượt tuyết, không cần quá cố gắng mà vẫn có thể định được trong một khoảng thời gian nhất định.

c) Giai đoạn bay lượn

Như đang nhảy bungy¹ hoặc nhảy dù. Giai đoạn này đã vượt qua được định cơ bản và đạt đến trạng thái uyển chuyển.