Câu chuyện dưới đây là một trong những bài học lâu đời về việc “tự lượng sức mình”. Quyền lực luôn gắn liền với áp lực và sự hiểm nguy.
Thuở xưa, Dionysius trị vì xứ Syracuse - một xứ sở giàu có nhất vương quốc Sicily. Dionysius sống trong một cung điện nguy nga tráng lệ với vô số đồ vật đắt giá và đông đảo tùy tùng.
Quyền lực và sự giàu có của Dionysius đã khiến nhiều người ở xứ Syracuse ghen tị. Và Damocles - một cận thần thân tín của Dionysius - là một trong số đó. Hắn ta luôn ca thán với nhà vua rằng:
- Ngài thật là may mắn! Ngài có tất cả mọi thứ mà người khác ao ước. Ngài chính là người hạnh phúc nhất thế gian.
Dionysius chán ngấy khi suốt ngày phải nghe những lời đó của Damocles. Một hôm, nhà vua bảo với người cận thần của mình:
- Sao lúc nào ngươi cũng nghĩ ta hạnh phúc hơn mọi người vậy?
- Nhưng quả thật là vậy, thưa đức vua. - Damocles trả lời. - Hãy nhìn vào quyền lực và tài sản mà Người đang nắm giữ. Người chẳng bao giờ phải bận tâm hay lo nghĩ bất kỳ điều gì. Cuộc sống còn có thể tốt đẹp hơn thế sao?
- Vậy thì ta cho phép ngươi được thay thế ta trong một ngày.
- Ôi! Thần chưa khi nào dám mơ đến điều này. - Damocles sung sướng. - Chỉ cần được ở vào vị trí của ngài một ngày đã là niềm hạnh phúc nhất đối với thần rồi.
- Được thôi! Vậy thì ngày mai ngươi hãy đến đây, rồi ngươi sẽ có được niềm hạnh phúc đó.
Thế là ngày hôm sau, Damocles được dẫn đến cung điện. Theo lệnh của Dionysius, những người hầu trong cung phục vụ Damocles tận tình như phục vụ chủ nhân của họ. Họ khoác lên người Damocles áo choàng hoàng gia và đặt lên đầu gã chiếc vương miện của nhà vua. Damocles ngồi xuống chiếc bàn lớn trong sảnh ăn và lập tức các cao lương mỹ vị được dọn ra. Chẳng còn gì sung sướng hơn thế nữa đối với Damocles. Những loại rượu quý hiếm, hoa thơm quả ngọt, dầu thơm hảo hạng và nhạc múa rộn rã liên tiếp được dâng lên. Damocles ngồi thư giãn trên tấm nệm êm ái, tận hưởng niềm hạnh phúc vô bờ.
- Ôi! Thế này mới là sống chứ. - Gã thở dài nói với Dionysius đang ngồi phía góc bàn đối diện. - Trước giờ thần chưa từng được tận hưởng cuộc sống tuyệt vời như thế này.
Nói rồi gã nâng cốc rượu lên miệng và ngửa mặt lên trần nhà. Nhưng cái gì đang đung đưa trên cao và mũi nhọn chĩa thẳng vào đầu gã thế kia?
Damocles lặng người; nụ cười tắt ngấm trên môi. Khuôn mặt gã tái xanh còn đôi tay thì run lẩy bẩy. Bây giờ, gã chẳng còn thiết đến cao lương mỹ vị hay nhạc múa gì nữa. Điều duy nhất gã nghĩ đến là thoát ngay khỏi chỗ ngồi này, càng nhanh càng tốt. Ngay trên đầu của Damocles, một thanh gươm được treo vào một sợi dây mỏng mảnh. Lưỡi gươm sắc bén của nó nhắm thẳng vào chính giữa đỉnh đầu gã. Thoạt tiên, Damocles toan nhảy khỏi ghế và chạy trốn, nhưng gã lập tức từ bỏ ý định vì sợ rằng chỉ cần một chuyển động nhỏ cũng làm đứt sợi dây và khiến thanh gươm rơi thẳng xuống. Damocles ngồi im như tượng đá.
- Có chuyện gì thế? - Dionysius hỏi. - Sao ta thấy ngươi có vẻ căng thẳng vậy?
- Thanh gươm! Thanh gươm trên kia kìa! - Damocles thì thào. - Ngài có thấy nó không?
- Dĩ nhiên là có chứ! - Dionysius đáp. - Ta thấy nó mỗi ngày. Lúc nào nó cũng lơ lửng trên đầu ta và có thể rơi xuống bất cứ khi nào. Nhưng đó chỉ là một phần nổi mà ta cố tình đặt ra để nhắc nhở mình về những tai họa tiềm ẩn khác, chẳng hạn như sự phản bội của các cận thần, sự quay lưng của dân chúng, sự xâm lược của kẻ thù hoặc những quyết định sai lầm của chính bản thân ta. Muốn có quyền lực, trước tiên ngươi phải học cách chấp nhận mọi hiểm nguy và rủi ro, ngươi hiểu không?
- Vâng, thưa đức vua, thần đã thấm thía điều đó. - Damocles trả lời. - Thần không nghĩ ngài phải lo nghĩ nhiều điều như thế này. Hãy trở lại vị trí của ngài, còn thần, thần trở về nhà mình ngay.
Từ đó về sau, Damocles không bao giờ muốn đánh đổi vị trí của mình với nhà vua một tích tắc nào nữa.
Giàu sang như vua Croesus
Câu chuyện này đã được Herodotus - một sử gia người Hy Lạp - ghi lại. Vua Croesus (560 – 546 TCN) trị vì vương quốc Lydia – vốn là một vùng đất nhỏ thuộc lãnh thổ châu Á ngày nay. Croesus là một trong những vị vua giàu có nhất lúc bấy giờ. Câu chuyện nhắc nhở chúng ta rằng tiền bạc và quyền lực không phải là những yếu tố đảm bảo cho hạnh phúc bền vững của con người.
Hàng ngàn năm trước, ở phương Đông có một vị vua tên là Croesus. Dù quốc gia ông cai trị có diện tích không lớn nhưng lại rất phồn thịnh. Croesus nổi danh là một trong những người giàu nhất lúc bấy giờ. Chính số của cải khổng lồ Croesus sở hữu làm danh tiếng của vị vua này vang xa khắp chốn. Ngày ấy, mỗi khi nhắc đến một người lắm tiền nhiều của, người ta thường dùng cụm từ “giàu sang như vua Croesus”.
Vua Croesus hội tụ đủ mọi điều kiện để mang lại cho ngài cuộc sống hạnh phúc viên mãn: đất đai, vàng bạc châu báu, kẻ hầu người hạ… Vua Croesus cho rằng trên đời này không có bất cứ vật gì không thể tìm thấy trên vương quốc của mình. Ngài hoàn toàn hài lòng với cuộc sống vương giả trong cung điện.
- Ta là người hạnh phúc nhất thế gian. - Nhà vua tự hào tuyên bố.
Một ngày nọ, có một nhà thông thái đến thăm đất nước của vua Croesus. Ông chính là Solon - người đã soạn ra bộ hình luật cho thành Athens trên đất Hy Lạp. Tài trí và học vấn của Solon uyên bác đến mức hàng trăm năm sau khi ông mất, người đời sau vẫn thường dùng câu “thông tuệ tựa Solon” để ca ngợi những người hiểu biết sâu rộng.
Nghe danh của vua Croesus, Solon quyết định ghé thăm cung điện nguy nga tráng lệ của nhà vua. Hay tin ấy, Croesus càng cảm thấy tự hào hơn bao giờ hết. Croesus dẫn Solon tham quan khắp lâu đài, những căn phòng tráng lệ, những tấm thảm dệt tinh xảo, những bức tranh tuyệt đẹp cùng hàng ngàn pho sách quý hiếm. Sau đó, vua Croesus dẫn Solon ra vườn thượng uyển để chiêm ngưỡng những giống lan tuyệt đẹp; đến thăm những chuồng gia súc và hàng ngàn báu vật độc nhất vô nhị.
Tối hôm đó, khi cả hai cùng dùng bữa tối, nhà vua hỏi vị khách của mình:
- Solon đáng kính! Xin ngài hãy nói cho ta biết, theo ngài, ai là người hạnh phúc nhất trên thế gian?
Khi hỏi như vậy, trong thâm tâm, vua Croesus mong chờ tên mình sẽ được thốt ra trong câu trả lời của Solon.
Nhà thông thái lặng im suy nghĩ một lúc rồi đáp:
- Tôi biết có một người đàn ông nghèo khổ sinh sống tại kinh đô Athens tên là Tellus. Theo tôi, đó chính là người hạnh phúc nhất thế gian.
Dù đó không phải là câu trả lời được mong đợi, nhưng vua Croesus vẫn không để lộ sự thất vọng của mình. Ông hỏi:
- Bậc hiền triết như ngài đã nói như vậy ắt hẳn phải có lý do?
Nhà thông thái từ tốn đáp:
- Sở dĩ tôi cho rằng Tellus là người hạnh phúc nhất thế gian vì ông ấy là một người rất chính trực. Tellus đã làm việc cật lực trong nhiều năm để nuôi nấng các con khôn lớn và dạy dỗ chúng thành những người lương thiện, có học thức. Sau khi con cái trưởng thành, Tellus đăng ký tham gia phục vụ quân đội và dành quãng đời còn lại cho sự nghiệp bảo vệ tổ quốc. Ngài thử nghĩ xem trên đời này còn ai hạnh phúc hơn Tellus nữa?
- Có lẽ là không có ai xứng đáng hơn ông ta. - Vua Croesus đáp, cố kìm nén sự thất vọng. - Nhưng nếu Tellus là người hạnh phúc nhất thế gian thì trên đời này ai là người hạnh phúc thứ hai?
Lần này, nhà vua đinh ninh là Solon sẽ thốt lên cái tên “Croesus”.
- Theo tôi nghĩ, - Solon đáp, - đó chính là hai người Hy Lạp trẻ tuổi mà tôi có dịp được biết. Cha của họ qua đời từ khi họ còn rất nhỏ nên họ sớm phải sống trong cảnh bần hàn, đói khổ. Tuy nhiên, cả hai đã làm việc chăm chỉ để chăm lo cho gia đình họ và thay nhau chăm sóc người mẹ già yếu. Năm này qua năm khác, dù lúc nào cũng đầu tắt mặt tối nhưng họ luôn nghĩ cách làm cho mẹ vui lòng. Sau khi người mẹ qua đời, họ dành tất cả tình yêu của mình cho thành đô Athens – nơi chôn nhau cắt rốn của họ. Và họ quyết tâm bảo vệ quê hương yêu dấu cho đến hơi thở cuối cùng.
Đến lúc này, Croesus nổi giận thực sự.
- Tại sao ngài lại nói như vậy? - Nhà vua hỏi. - Chả lẽ trong mắt ngài, ta không là gì cả sao? Và chẳng lẽ ngài cho rằng tất cả của cải, châu báu và uy quyền của ta không có chút ý nghĩa nào sao? Tại sao ngài lại đặt những kẻ bần cùng, đói rách ấy lên trên một bậc đế vương giàu có nhất thế gian như ta hả Solon?
- Ôi! Thưa đức vua tôn kính! - Solon nói. - Chẳng thể nói ngài là người hạnh phúc hay bất hạnh cho đến khi ngài lìa đời. Không một ai trên đời này có thể lường trước được điều gì sẽ xảy đến với ngài trong tương lai. Tai họa có thể bất ngờ đổ ụp xuống đầu ngài, thay thế cho mọi sự giàu sang và uy quyền ngài đang có trong tay.
Nhiều năm sau, ở phương Đông xuất hiện một vị vua hùng mạnh tên là Cyrus. Vị vua này thống lĩnh một đội quân hùng hậu và thiện chiến đi chinh phạt các vương quốc khác. Rất nhiều quốc gia hùng mạnh đã rơi vào tay Cyrus. Vua Croesus cùng số của cải khổng lồ của ngài cũng không thể thắng được sức mạnh như vũ bão của kẻ địch. Croesus cố gắng cầm cự nhưng cuối cùng đành thúc thủ. Tòa lâu đài tráng lệ của Croesus bị lửa thiêu thành tro bụi, vườn thượng uyển với biết bao loài phong lan quý hiếm, bao hoa thơm cỏ lạ bị gót giày quân xâm lăng tàn phá; tất cả châu báu ngọc ngà trong cung điện đều bị cướp sạch và bản thân vua Croesus bị bắt làm tù binh.
- Croesus quả là một tên vua cứng đầu cứng cổ. - Vua Cyrus nói. - Hắn gây cho quân ta biết bao nhiêu tổn thất. Hãy bắt lấy hắn và dạy cho hắn bài học. Tất cả những tên vua tầm thường dám cản trở bước tiến của ta đều bị trừng phạt như vậy.
Croesus bị quân Cyrus bắt trói, lôi ra giữa chợ và bị đánh đập không nương tay. Lính của Cyrus cho dựng một giàn thiêu khổng lồ được làm từ những cọc gỗ còn sót lại trong đống tro tàn của tòa lâu đài tráng lệ ngày nào. Khi giàn thiêu được làm xong, chúng cột chặt vua Croesus lên giữa giàn và chuẩn bị châm lửa.
- Sắp có một trò vui nhộn rồi đây. - Bọn lính cười nhạo. - Tất cả vàng bạc châu báu của ông ta giờ đây còn có ích gì nữa đâu. Chúng không thể cứu ông ta khỏi cảnh chết cháy thảm thương.
Giờ đây, trông Croesus thật thảm hại, người đầy vết thương và máu me bê bết. Chẳng có ai xót thương cho tình cảnh của ông lúc này cả. Croesus nhớ đến những lời Solon đã nói với ông nhiều năm trước đây: “Chẳng thể nói trước ngài là người hạnh phúc hay bất hạnh cho đến khi ngài lìa đời” và không kiềm được tiếng kêu than:
- Ơi Solon! Hỡi Solon!
Tình cờ lúc đó, vua Cyrus cưỡi ngựa đi ngang qua và nghe thấy tiếng Croesus than khóc. Vua Cyrus hỏi đám lính canh:
- Ông ta khóc than chuyện gì vậy?
- Ông ta than rằng: “Ơi Solon! Hỡi Solon!”. - Một tên lính đáp.
Vua Cyrus cho ngựa đến gần giàn thiêu và hỏi Croesus:
- Tại sao ngươi lại gọi tên một nhà thông thái như Solon trong lúc này?
Ban đầu Croesus im lặng bởi ông không muốn trả lời. Nhưng sau đó, khi Cyrus lặp lại câu hỏi một cách chân tình thì Croesus bắt đầu kể lại lần viếng thăm của nhà thông thái Solon nhiều năm trước và cả những lời Solon đã nói trong chuyện ai là người hạnh phúc nhất thế gian.
Câu chuyện của Croesus đã tác động sâu sắc đến vua Cyrus. Những lời nói của Solon cứ ám ảnh mãi trong tâm trí ông: “Không ai có thể lường trước những tai họa có thể đổ ụp lên đầu ta bất cứ lúc nào, hay những bất hạnh có thể thay thế mọi sự giàu sang, quyền uy ta đang có trong tay.” - Cyrus tự nhủ. - “Biết đâu một ngày nào đó chính ta cũng rơi vào tình cảnh như vậy. Sẽ ra sao nếu một ngày nào đó ta mất hết của cải, quyền lực và không còn chút sức lực nào để bảo vệ bản thân trước mặt quân thù?”.
“Xét đến cùng,” - Vua Cyrus nhủ thầm, - “lẽ nào con người ta không thể mở rộng lòng khoan dung và đối xử tốt với những ai đang lâm vào bước đường cùng? Ta sẽ đối đãi với Croesus đúng như những gì ta muốn mọi người đối đãi với ta”.
Sau đó, Cyrus trả tự do cho Croesus và đối đãi với Croesus như một người bạn đáng tin cậy nhất của mình.