Đó là một đêm tháng Mười hai lạnh giá ở Kyōto, cố đô xưa của Nhật Bản. Tôi đạp xe xuyên đêm tối tới Shōren-in, một ngôi chùa nhỏ ít người biết đến, nằm gọn dưới chân núi Higashiyama. Tối đó, vườn trong chùa được thắp sáng dịu nhẹ, ánh sáng rập rờn giăng mắc bức màn kỳ bí khắp rừng thông đổ bóng và những khóm trúc huyền hoặc.
Tôi tháo giày và bước vào trong chùa, đặt chân lên nền nhà sáng bóng sau tám trăm năm được mài nhẵn dưới những bước chân rê và những vạt áo dài loạt xoạt. Những tấm ván sàn rộng, loang lổ màu và thẫm lại theo năm tháng, được mang tới đây từ Hoàng cung. Tôi ngồi xuống thềm nhà phía sau, tê buốt ngón chân và lạnh thở ra khói.
Mùi hương tràn ngập không gian. Không hiểu sao tôi có cảm tưởng như đó là mùi của màu tím vậy. Những đốm sáng rải rác khắp vườn khi tỏ khi mờ, như ngàn sao cùng hòa chung nhịp thở. Chỉ cách đó mười phút đi đường, quận giải trí Gion đang rộn ràng không khí náo nhiệt của du khách thập phương, đám thương nhân say xỉn và những nàng geisha tận tâm. Nhưng tại đây, trên con đường hẹp và dốc ở rìa phía bắc thành phố, tôi đã tìm được sự tĩnh lặng.
Trên cao, vầng trăng lụa là lấp ló sau rặng cây, chảy tràn ánh bạc xuống mặt ao. Lá rụng lả tả trên mặt nước, trong khi những con cá koi ẩn mình bên dưới dòng nước đục. Sau một tuần nữa, nhiều cành cây ở đây sẽ trụi lá. Sau một tháng nữa, có lẽ chúng sẽ bị tuyết phủ kín.
Tôi nhặt lên một chiếc lá momiji quăn queo màu đỏ tía. Nó là cả một kho báu, nhăn nheo và mỏng tang, hệt như mặt sau bàn tay của bà tôi vậy. Một khoảng không trong tim tôi bỗng rộng mở. Ngay lúc này đây, tôi có tất cả những gì mình cần. Tôi lặng lẽ cảm nhận niềm mãn nguyện dâng lên khe khẽ, pha chút u buồn bởi biết rằng khoảnh khắc thoáng qua này sẽ không bao giờ trở lại.
Đó chính là thế giới của wabi sabi.
Khám phá wabi sabi
Wabi sabi là nền tảng cho ý thức thẩm mỹ và bản tính nhã nhặn của người Nhật. Tuy hiếm khi được đem ra thảo luận, triết lý này là thế giới quan định hướng cuộc sống của họ. Nó có ảnh hưởng đến mọi mặt đời sống nhưng lại vô hình, vô dạng. Theo bản năng, người ta có thể hiểu khái niệm wabi sabi, nhưng ít ai giải thích được tường tận. Wabi sabi là một bí ẩn hấp dẫn, hứa hẹn đem lại tri kiến cho những ai biết sống đủ chậm để tìm hiểu và tiếp cận với trái tim rộng mở.
Tôi đã đến thăm Nhật Bản trong hơn hai thập kỷ và sống ở đây gần một phần ba quãng thời gian ấy. Tôi luôn cảm thấy gắn bó với người Nhật như thể không phải tôi được nuôi dạy ở nửa kia của thế giới vậy. Tôi đắm mình trong văn hóa nơi đây, sống cùng những gia đình người Nhật không nói tiếng Anh, làm việc trong thế giới phức tạp của doanh nghiệp và giới chức địa phương, dành hơn mười ngàn giờ để nghiên cứu và du ngoạn khắp mảnh đất này. Dù vậy, định nghĩa chính xác về khái niệm wabi sabi vẫn thực khó nắm bắt. Tôi có thể hiểu được, nhưng vẫn thiếu từ ngữ để giải nghĩa.
Trước tôi, nhiều người nước ngoài đã tìm hiểu về thế giới của wabi sabi, phần lớn đều tập trung vào tính chất vật lý của các đối tượng và môi trường mà họ gắn liền với khái niệm này. Tuy vậy, những lời giải thích ấy vẫn chưa đủ đối với tôi. Lâu nay, tôi luôn cảm thấy rằng wabi sabi đi sâu hơn nhiều những gì chúng ta tưởng, chảy tràn vào muôn mặt của cuộc sống. Phải tới khi bắt đầu nghiên cứu để viết cuốn sách này, tôi mới nhận ra dòng chảy ấy sâu đến nhường nào.
Tại sao cần đến wabi sabi?
Trong những năm gần đây, xã hội phát triển nhanh chóng, mức độ căng thẳng của con người đạt đến đỉnh điểm. Chúng ta ngày càng trở nên ám ảnh với tiền bạc, địa vị, ngoại hình và nhu cầu tích trữ đồ đạc. Cảm giác bất mãn không ngừng lớn lên khi chúng ta thúc ép bản thân nỗ lực hơn và đảm nhận thêm nhiều phần việc một lúc. Chúng ta bị quá sức, quá căng và quá tải.
Trong gần mười năm giúp đỡ người khác sắp xếp lại thứ tự ưu tiên để tạo dựng một cuộc sống xoay quanh những điều họ yêu thích, tôi đã chứng kiến rất nhiều người tự làm khổ mình vì đảm nhận những việc vượt quá khả năng, không ngừng so sánh với người khác, phán xét và tự chỉ trích bản thân. Chúng ta sống như những kẻ mộng du, các giác quan trở nên cùn nhụt. Phần lớn thời gian, chúng ta giam mình trong bốn bức tường, bận tâm tới những người nổi tiếng, quảng cáo, và mạng xã hội hơn là tự khám phá cuộc sống của mình với biết bao tiềm năng phong phú.
Lâu nay, tôi đã nghe thấy dấu hiệu phản kháng ngày càng sục sôi của một cuộc cách mạng chậm rãi, thể hiện niềm khao khát được sống đơn giản và ý nghĩa hơn. Một cuộc sống tràn đầy cái đẹp, kết nối với tự nhiên, rộn ràng năng lượng tích cực mỗi ngày và xoay quanh những gì thực sự quan trọng với chúng ta. Càng gặp nhiều người trong tình trạng kiệt quệ, bế tắc và bất hạnh, tôi càng cảm thấy cần có một phương pháp mới để giải quyết những thách thức, cần có những công cụ thuận tiện giúp chúng ta sống thật hơn với bản thân và có được nguồn cảm hứng dạt dào.
Suy nghĩ này làm tôi nhớ đến nét duyên ngầm, sự bình lặng và ý thức trân trọng giá trị của người dân Nhật Bản mà tôi chưa từng thấy ở đâu khác, dường như trong ống tay áo kimono truyền thống thấp thoáng những bài học về cuộc sống. Tôi ngờ rằng điều này có thể có liên quan đến khái niệm khó nắm bắt của wabi sabi, vì vậy tôi đã bắt tay vào khám phá sự thật ẩn giấu phía sau.
Định nghĩa cái không thể định nghĩa
Như tôi đã nói, rất khó đưa ra định nghĩa cụ thể về wabi sabi. Nó phần nào giống với tình yêu – tôi có thể nói cho bạn cảm nghĩ của tôi về tình yêu, nhưng chỉ khi tự mình cảm nhận, bạn mới thật sự hiểu. Gần như lần nào cũng vậy, những cuộc trò chuyện giữa tôi và người Nhật về chủ đề này đều bắt đầu như sau: “Wabi sabi ấy à? Ừm… Nó khó giải thích lắm.” Thực tế là hầu hết người Nhật đều chưa từng tìm cách cắt nghĩa nó và cũng không cảm thấy cần phải làm như vậy. Họ lớn lên cùng với nó. Nó là cách họ định hướng thế giới xung quanh và trân trọng cái đẹp. Nó trở thành một phần con người họ.
Tuy nhiên, vốn không bao giờ lùi bước trước thách thức, nên tôi quyết tâm tiếp tục tìm hiểu. Thực ra, những gì tôi làm là chờ đợi, quan sát và lắng nghe. Tôi càng cho mọi người nhiều không gian để diễn đạt ý nghĩa của triết lý ngầm ẩn vốn rất thân thuộc này, mọi chuyện càng trở nên thú vị. Họ nghiêng đầu suy ngẫm, đưa ra những ẩn dụ, vận dụng ngôn ngữ cử chỉ của bàn tay. Họ đặt tay lên tim, yên lặng hồi lâu, đề cập nhiều lần về trà, Thiền và thiên nhiên. Các cuộc trò chuyện gần như luôn kết thúc bằng câu: “Tôi mong chờ cuốn sách của cô.”
Trên thực tế, trong tiếng Nhật không có định nghĩa chung cho wabi sabi. Mọi nỗ lực diễn giải triết lý này đều sẽ chỉ dựa trên quan điểm cá nhân.
Quan điểm của tôi là quan điểm từ lập trường của một người vừa nghiên cứu về Nhật Bản vừa hành nghề khai vấn nâng cao chất lượng cuộc sống. Để đúc kết các nguyên tắc của wabi sabi thành những bài học cuộc sống dễ tiếp cận, tôi đã nói chuyện với rất nhiều người thuộc đủ ngành nghề và lứa tuổi khác nhau, nghiền ngẫm sách vở trong các thư viện cũ, ghé thăm nhiều bảo tàng, thiền định trong những ngôi đền tối, cầm bát trà trên tay, dành thời gian hòa mình vào thiên nhiên và dạo quanh những công trình kiến trúc hàng trăm năm tuổi của Nhật Bản. Sau hàng trăm cuộc thảo luận và nghiên cứu chuyên sâu, tôi đã phác ra được một bộ nguyên tắc mà tôi hy vọng sẽ là những bài học giá trị cho tất cả chúng ta. Toàn bộ những nguyên tắc đó đều có trong cuốn sách này.
Bí mật của wabi sabi
Khi chậm rãi bóc tách từng lớp bí ẩn, tôi dần hiểu ra rằng vẻ đẹp thực sự của wabi sabi không nằm trong sự vật, mà trong chính bản chất của cuộc sống.
Wabi sabi là phản ứng trực giác
trước cái đẹp thể hiện bản chất thật của cuộc sống.
Wabi sabi là chấp nhận và hiểu rõ
bản chất vô thường, bất toàn, không hoàn hảo của vạn vật.
Wabi sabi là nhận biết giá trị
của lối sống đơn giản, chậm rãi và thuận tự nhiên.
Wabi sabi là một trạng thái của trái tim. Là hít vào thật sâu và thở ra thật chậm. Ta cảm được nó trong khoảnh khắc nhận thức sâu sắc thực sự – một khoảnh khắc hoàn hảo trong một thế giới không hoàn hảo. Ta nuôi dưỡng nó bằng lòng khao khát vun đắp niềm vui và chú tâm đến những điều tinh tế, nhỏ nhặt. Ta trải nghiệm nó khi sống một cách chân thật và tràn đầy nhiệt huyết. Triết lý này tập trung vào việc trải nghiệm thế giới bằng cách thực sự sống trong đó, thay vì đứng bên ngoài phán xét. Nó hướng tới việc gạt đi những mưu toan, nhường chỗ cho sự tinh nhạy, và dành thời gian để chú tâm.
Các nguyên tắc nền tảng của wabi sabi có thể dạy ta những bài học cuộc sống về việc buông bỏ sự hoàn hảo và chấp nhận con người thật của mình. Chúng cho ta công cụ để thoát khỏi sự hỗn loạn và áp lực vật chất của cuộc sống hiện đại, để ta có thể bằng lòng với những gì mình có. Chúng nhắc nhở ta tìm kiếm và rung động trước cái đẹp trong cuộc sống thường ngày, từ đó biết trân trọng chính bản thân cuộc sống.
Cách sử dụng cuốn sách này
Để nắm bắt được chiều sâu và ý nghĩa phong phú của wabi sabi, trước hết chúng ta sẽ tìm hiểu ngắn gọn về lịch sử hình thành triết lý này. Mặc dù cuốn sách này không phải là một luận án chi tiết về thẩm mỹ, lịch sử, văn hóa, triết học hay tôn giáo của Nhật Bản, nhưng tất cả các chủ đề này đều được đề cập tới bởi đó là những yếu tố quan trọng cấu thành nên lối sống của người Nhật.
Một khi đã hiểu về nguồn gốc của wabi sabi, chúng ta sẽ khám phá những đặc điểm của triết lý này, để có thể suy nghĩ và nói về nó bằng ngôn ngữ. Sau đó, chúng ta sẽ tìm hiểu tại sao triết lý cổ xưa này lại rất phù hợp với cuộc sống của con người hiện đại. Tất cả đều được trình bày trong Chương 1, và tôi khuyến khích bạn đọc chương này đầu tiên.
Kể từ Chương 2, tôi sẽ chia sẻ các câu chuyện cùng với những lời khuyên để áp dụng triết lý này trong mọi lĩnh vực của cuộc sống. Bạn có thể đọc tuần tự hoặc cách chương, tùy theo nhu cầu cá nhân. Lẽ dĩ nhiên, không có cách đọc nào là hoàn hảo cả. Bạn có toàn quyền sử dụng cuốn sách này để đạt được mục tiêu của mình.
Cùng tôi chu du
Qua cuốn sách này, tôi mời bạn cùng chu du trên một miền đất lạ như những nhà thám hiểm hiếu kỳ. Nhớ rằng bạn luôn an toàn với tôi ở bên. Tấm bản đồ tôi đã phác sẽ dẫn chúng ta tới những vùng đất hẻo lánh, xuống những lối mòn quanh co, dọc những con sông uốn khúc và sâu trong dãy núi thâm u.
Thỉnh thoảng, chúng ta sẽ dừng chân nghỉ ngơi và chiêm nghiệm tại một quán trà ven đường, xin quá giang người lạ và may mắn biết được vô số kiến giải bất ngờ từ những người bạn mới. Sẽ có những ngày chúng ta thức dậy cùng mặt trời, những ngày khác lại tản bộ dưới đêm sao. Sẽ có những lúc chúng ta vừa đi vừa hát và có những lúc chúng ta cảm thấy mệt mỏi, tạm nghỉ chân để ngâm mình trong suối nước nóng, xoa dịu cơn đau nhức cơ bắp.
Dọc đường, bạn sẽ bắt gặp những điều quen thuộc và lạ lẫm, những điều xưa cũ và mới lạ. Một số điều sẽ xung đột với những nền tảng niềm tin của bạn bấy lâu nay, nhưng tôi sẽ luôn bên bạn trên mỗi bước đường.
Hãy đi thật chậm, khám phá thật xa, nhận thức thật sâu, và tôi sẽ chia sẻ triết lý cổ xưa này của người Nhật với bạn.
Hành trình tìm kiếm wabi sabi là hành trình hướng đến giá trị cốt lõi của cuộc sống. Hãy mở to mắt và đón nhận tất thảy những bí ẩn đang ùa tới.
Beth Kempton
Kyōto, 2018